मोसे छल किये जाय

*लावण्याला असल्या असण्याचा हक्कच ना;* *प्रज्ञेतच फक्त तये उजळावे, आणि पुन्हा* *जळताना, घडवावी प्रतिमा निस्तुल काळ्या* *काळ्या पाषाणातून शब्दातून थिजलेल्या ---------* सुप्रसिद्ध कवी पु.शि. रेग्यांची भोगवादी कविता. चराचराच्या, निसर्गाच्या रस-रंग-नाद-स्पर्शमयी रूपांतून रसरसणारे स्त्रीचे नित नवे दर्शन कवीमनाला भुलवित असतेच. परंतु, रेग्यांना या सृजनशक्तीच्या मार्दवाचा आणि सौष्ठवाचा, गूढतेचा आणि ऐश्वर्याचा खरा साक्षात्कार घडतो, तो स्त्रीच्या मृदू, मादक शरीरलावण्यात तसेच मुग्धा,मधुर भावविलासात!! आणि हा भावविलास जवळपास अशाच स्वरूपात आपल्याला या गाण्यातून आढळतो. मुळातील हे गीत म्हणजे *नृत्यगीत* आहे. त्यामुळे शब्दांची रचना करताना त्यात खटकेबाज शब्द येणे क्रमप्राप्तच होते. लटका प्रणय हीच या शब्दांची मूळ अभिव्यक्ती. पहिल्या अंतऱ्यात *धमकाया? और करूं भी क्या* लिहिताना, एक शब्द प्रश्नार्थक आणि लगेच पुढे काहीशी हताशता!! असे सुंदर जुळवून आणले आहे. त्याच भावनेची परिपूर्ती पुढील ओळीतील *देखो मोरा जियरा...... तडपाये* हे सगळेच शब्द लटक्या प्रेमाची ग्वाही देणारे. अशी काहीशी संवादात्मक शब्दरचना कवी शैलेंद्र यांनी केली आहे. अर्थात काव्य लिहिताना, *बैरी कारा* किंवा *दी नी गारी* सारखे लोकसंगीतातील शब्द घेऊन त्यांनी कवितेत वेगळीच खुमारी आणली आहे. खरंतर गाण्याच्या पहिल्या ओळीपासून आपल्याला हीच भावना वाचायला मिळते. अर्थात नृत्यगीत असल्याने, काही शब्दांची पुनरावृत्ती वाचायला मिळते जसे, दुसऱ्या अंतऱ्यात *तडपाये तडपाये तरसाये* या ओळीत *तडपाये* शब्दाची द्विरुक्ती आहे परंतु पुढे *तरसाये* या शब्दामुळे ती फारशी खटकत नाही. एकूणच सगळ्या ओळी या आकाराने फार छोट्या आहेत आणि मुळात गाण्याची स्वररचना द्रुत आणि अति द्रुत होत असल्याने दीर्घ ओळी लिहिण्याची गरजच निर्माण होत नाही. शंका अशी आहे, बहुदा गीताची स्वररचना आधी झाली असावी आणि पुढे त्याच्यावर आधारित अशी गीतरचना झाली असावी. या गीताची स्वररचना सचिन देव बर्मन यांनी *झिंझोटी* रागावर आधारित अशी बांधली आहे. तर हा राग *अनवट* जातीत समाविष्ट होतो. ललित संगीतात देखील या रागावर आधारित फार विपुल अशी गाणी ऐकायला मिळत नाहीत. *खमाज* थाटात अंतर्भाव केलेल्या रागाचे स्वरूप *शाडव/संपूर्ण* असे करता येते. वेगळ्या भाषेत *आरोही* सप्तकात *निषाद* स्वराला स्थान नाही आणि *अवरोही स्वरांत* हाच *निषाद कोमल* स्वरूपात अवतरतो आणि बाकीचे सगळे *शुद्ध* स्वरूपात ऐकायला मिळतात. हा राग शक्यतो *मंद्र* आणि *मध्य* सप्तकात अधिक करून सादर केला जातो. आता प्रस्तुत गाणे हे नृत्यगीत असल्याने, गीताचे चलन हे द्रुत लयीत सुरु होते आणि हळूहळू अति द्रुत लयीत सादर होते. त्यामुळे गीतात सरळ, सरळ *केहरवा* आणि *त्रिताल* ऐकायला मिळतात. गंमत अशी आहे, जरी दोन्ही ताल वेगवेगळ्या मात्रांनी निबद्ध असले तरी या गीतात अवतरताना सुंदर वळणावर एकत्र मिसळतात.गीताच्या आरंभी व्हायोलिनच्या सुरांनी सुरवात होते आणि लगोलग सतारीच्या सुरांची *झमझम* ऐकायला मिळते. वाद्यमेळ एकदम थांबतो आणि क्षणात *मोसे छल किये जाये* हे शब्द ऐकायला मिळतात. *झिंझोटी* राग तर समोर येतोच परंतु *केहरवा* तालाच्या दमदार मात्रांनी आपले स्वागत होते आणि गाणे विलक्षण वेगाने ऐकायला मिळते. गाणे जेंव्हा अति द्रुत लयीत शिरते तिथेच त्रितालाच्या मात्रा ऐकायला मिळतात. गाणे ऐकताना आपल्याला क्षणभर देखील उसंत मिळत नाही. एकामागोमाग एक असे स्वरबंध ऐकायला मिळतात आणि त्याच अंगाने हरकती ऐकायला मिळतात. *समझाके मैं तो हारी* या ओळीने पहिला अंतरा सुरु होतो आणि लगोलग छोटीशी सरगम ऐकायला मिळते.पुन्हा इथे तंतोतंत *झिंझोटी* राग!! असे समजायला हरकत नाही. अर्थात अशीच सरगम पुढे दुसऱ्या अंतऱ्यात *दिल जिसे दे डाला* इथे घेतलेली आहे. सरगम देखील इतकी वेगात घेतली आहे की बऱ्याचवेळा त्यातील *स्वर* समजून घेणे अवघड जाते. दोन्ही अंतरे सारख्या चालींनी बांधले आहेत. गाण्याची खुमारी ही वेगवान लय आणि त्यातून येणाऱ्या हरकती, इथेच आहे. रागाधारित स्वररचना गायला मिळाल्यावर लताबाईंचा आवाज अधिक खुलतो. लताबाईंच्या गायकीचे आणखी एक वेगळे वैशिष्ट्य सांगायचे झाल्यास, आणि अशा प्रकारच्या स्वररचनेतून ते वैशिष्ट्य अधिक खुलून येते - गाताना ज्या हरकती घ्यायच्या, सरगम घ्यायची किंवा स्वतंत्र ताना घ्यायच्या, त्या नेहमी ललित सांगितलं अनुरोधून(च) घ्यायच्या. आपण सांगीतिक अलंकार घेता आहोत, याची यत्किंचितही जाणीव करून न देता, लयीचे वर्तुळ पूर्ण करायचे. सम गाठताना देखील याच पद्धतीचा अवलंब करायचा. थोडक्यात हरकत किंवा तान घेताना, मुद्दामून घेतली आहे (तसे वस्तुतः नेहमीच असते) असे जाणवून न देता, लयीच्या अंगाने, सहज गळ्यातून काढायची (काढायची - ही कृती महत्वाची). आपण नेहमीच *सहज* या शब्दाचा वेगळा अर्थ ध्यानात घेतो परंतु *सहजता* ही कधीच *सहजपणे* प्राप्त होत नसते. मोसे छल किये जाये, हाय रे हाय, देखो सैय्या बेइमान समझाके मैं तो हारी धमकाया? दी नी गारी, और करूं भी क्या देखो मोरा जियरा हां जियरा तडपाये, जियरा तडपाये मोहे हाय हाय देखो सैय्या बेइमान मन का हैं बैरी कारा, दिल जिसे दे डाला प्रीत मोरी पल पल रोये तडपाये तडपाये तरसाये, मोहे हाय हाय देखो सैय्या बेइमान Guide Mose Chhal Kiye Jaye Hai Lata Mangeshkar - YouTube