Beethovan-​Class of Symphony!!

साधारणपणे पाश्चात्य संगीताचा विचार आणि आवड दर्शविली जाते ती, अधिककरून, POP, ROCK अशाच संगीतात. फार तर, JAZZ पर्यंत मजल जाते पण सिम्फनी संगीत, ज्याला पाश्चात्य शास्त्रीय संगीत म्हटले जाते, तिथे फारशी जात नाही. अर्थात, भारतात तरी काय वेगळी परिस्थिती आहे म्हणा!! अजूनही बहुतेक समाज हा सुगम संगीत किंवा चित्रपट संगीत इथेच आकर्षिला गेलेला आहे. असे, नेहमीच, पूर्वीपासून चालत आलेले आहे. अर्थात, माझ्या अनुभवाने बोलायचे झाल्यास, पाश्चात्य समाजातसुद्धा एकूणच, सिम्फनी संगीताचे रसिक हे ठराविक गटाचेच असतात आणि तिथेदेखील सिंफनी संगीताबद्दल फारसे उत्साहाने बोलणारे भेटत नाहीत. मी, साउथ आफ्रिका या देशात उणीपुरी १७ वर्षे काढली, त्यानिमित्ताने, तिथल्या समाजात चांगल्यापैकी मिसळलो होतो. वास्तविक, साउथ आफ्रिका हा देश म्हणजे आफ्रिका खंडाचे युरोप किंवा अमेरिका असे सहजपणे म्हणता येईल, इतका पुढारलेला देश आहे. ठायीठायी, तिथे युरोपियन वंशाचे लोक भेटत असतात. त्यामुळे, ती संस्कृती, तिथे मुरली आहे, असे म्हणायला प्रत्यवाय नाही. तिथेच, मी प्रिटोरिया शहरात आणि डर्बन शहरात असे दोन सिम्फनी संगीताचे कार्यक्रम पहिले होते. मला तेंव्हा थोडासा धक्का बसला होता. धक्का अशासाठी की, कार्यक्रमात बहुतेक रसिक हे मध्यम वयीन किंवा उतार वयाचे असतील अशी अपेक्षा ठेवली होती पण वास्तवात अर्धे सभागृह तरुण रसिकांनी भरले होते. अर्थात, पुढे जेंव्हा मी, माझ्या ओळखीच्या मित्रांशी सिंफनी संगीताचा विषय काढीत असे, तेंव्हा अपवाद वगळता, नेहमीच निराशा पदरी पडली.
असो, खरे सांगायचे झाल्यास, जसे आपले रागदारी संगीत. जोपर्यंत स्वरांची ओढ लागत तोपर्यंत तरी, परकेच वाटते!! तोच अनुभव सिंफनी संगीताबद्दल येतो. पियानो, व्हायोलीन सारखी अत्यंत थोडी वाद्येच या संगीतात वापरली जातात. आपल्या रागदारी संगीतात जसे, आधी ठाय लय, नंतर रागाची बढत असा स्वरविस्तार असतो, तसाच प्रकार सिम्फनी संगीतात असतो. स्वर तेच असतात फक्त स्वर लावण्याची पद्धत वेगळी असते आणि मुळात तिथे सिम्फनी संगीत हे वाद्यसंगीत असल्याने, मानवी गळा अप्राप्य असतो आणि आपल्याला थोडे बिचकायला होते. पण, एकदा का त्या स्वरांची ओळख, विस्तार ध्यानात यायला लागला की मात्र आपली “सुटका” नाही!! पियानोवरील नृत्यमग्न बोटे, आपल्या मनाचा कब्जा कधी घेतात, हे कळतच नाही!! अर्थात, दोन्ही संगीतात एक फरक फार महत्वाचा आहे.सिंफनी संगीत एकदा तयार झाली की त्यात सुधारणा शक्यच नसते. एखादे चिरेबंदी स्थापत्य असावे त्याप्रमाणे, सिंफनीची घट्ट विणीची बांधणी असते. त्यात तुम्ही कधीही बदल घडवू शकत नाही, निदानपक्षी अजूनपर्यंततरी कुणी असा प्रयोग केलेला नाही. त्यामुळे, तुम्ही त्या संगीताचे संपूर्ण “नोटेशन” काढू शकता. रागदारी संगीतात, व्यक्तिगणिक बदल नेहमीच घडत असल्याने, आपले संगीत संपूर्णपणे “नोटेशन” पद्धतीत बसविणे अवघड होते. प्राथमिक स्वररचना मांडता येते पण तीच स्वररचना, त्या रागाची एकमेव ओळख असे म्हणता येत नाही. असे असले तरी सिम्फनी संगीताची बांधणी मात्र केवळ अपूर्व, अशीच म्हणावी लागते. स्वरांचे इतके विविध प्रकार ऐकायला मिळतात, की ऐकताना आपण “थक्क” होणे, इतकेच आपल्या हाती राहते.
तसा, सिंफनी संगीताचा इतिहास हा काही शतकांपूर्वीचाच आहे. त्या आधी, पाश्चिमात्य संगीत हे प्रामुख्याने “ग्रीक” संगीत पद्धत अवलंबत होती जी बऱ्याच प्रमाणात अजूनही चालू आहे. पण, नंतरच्या काळात, इटालियन पद्धत अस्तित्वात आली आणि संगीत लेखन पद्धत बदलली. त्या दृष्टीने, व्हिएन्नाचा संगीतकार, मोझार्ट हे नाव प्रामुख्याने घ्यावे लागेल. याने निर्माण केलेला सिम्फनी संगीत वारसा, पुढे बीथोवनने अधिक विस्तारला असे, ढोबळपणे म्हणता येईल.
बीथोवनच्या रचना या अतिशय गुंतागुंतीच्या असतात. बहुश: पियानो हेच वाद्य डोळ्यासमोर ठेऊन निर्माण केल्या आहेत, असे वाटते. आपल्याकडे जसे, वादी-संवादी स्वर हे त्या रागाची मुलभूत ओळख दर्शवितात, तसाच प्रकार, सिंफनी संगीतात, C मेजर, E मायनर अशी स्वरांची ओळख असते. परंतु, बीथोवनच्या रचना, त्याहीपलीकडे जातात म्हणजे, त्याच्या रचनेची सुरवात हे बरेच वेळा E मेजर किंवा, F मायनर अशा सप्तकातील नंतरच्या सुरांवरून होते आणि तिथे, ज्या काही स्वरांच्या जाती दर्शविल्या जाता, ते सगळे केवळ अपूर्व असते. जसे आपण, रागदारी संगीत, आपले मन संपूर्ण एकाग्र करतो, तसेच करून ऐकले तर सिंफनी संगीतातील अपूर्वता जाणता येईल. फक्त, आपल्या संगीतात गमकांच्या सहायाने मिंड काढली जाते, तसे सिंफनी संगीतात जमत नाही आणि याचे मुख्य कारण, त्यांच्याकडे असलेली वाद्ये, हेच आहे. ऑर्गन किंवा पियानो, या वाद्यात स्वर लांबविण्याची अजिबात सोय नसल्याने, स्वरांच्या तुटकपणात स्वरांची संगती साधायची असते, जशी आपण सतार वादनात साधतो. तरीही वाद्यांमधील फरक जाणवतोच. तरीही, जर का इटलीमधील सेंट पीटर्सबर्ग येथील चर्चमधील ऑर्गन वादन ऐकली, या वाद्याची घनगंभीरता लगेच लक्षात येईल. केवळ इटलीमधीलच नव्हे तर इतर प्रसिध्द चर्चमधील ऑर्गन असाच अनुभव देतात. एकाच वाद्यावर पाच सप्तकांपेक्षा अधिक स्वरांचा अनुभव देण्याची ताकद या वाद्यात आहे. चर्चचे अवाढव्य सभागृह ऑर्गनमधील स्वरांनी तुडूंब भरून जाते आणि हा अनुभव केवळ अनिवर्चनीय असतो. मी, साउथ आफ्रिकेत हा अनुभव खूप वेळा घेतलेला आहे.
बीथोवनच्या रचना अतिशय संथ लयीत सुरु होतात, एक विविक्षित क्षणी संथ लय कधी द्रुत लयीत परावर्तीत होते, हे सुरवातीला तरी समजतच नाही. सिम्फनी संगीत म्हणजे, एका स्वरावरून अनेक स्वरांचा “गुच्छ” असे स्वरूप असते आणि इथे बीथोवन केवळ असामान्य आहे. त्याच्या रचनेतील पियानोच नव्हे तर व्हायोलीनदेखील इतके स्वरबंध दाखवीत असतात की आपल्यालाच प्रश्न पडतो की एकाच वेळी किती स्वर सौंदर्य ऐकायचे आणि अवलोकायचे!! खरतर, बीथोवनच्या प्रत्येक रचनेचे हे नेमके लक्षण मानावे लागेल. रचना कधीही सरळसोटपणे आपल्या समोर येत नाही, सुरवातीचा स्वर पियानोवर वाजला की लगेच पुढील स्वर हे लाटालाटानी जणू अंगावर कोसळायला लागतात. हे स्वर इतके एकमेकात गुंतलेले असतात की, प्रत्येक स्वर सुटेपणी ऐकायला, आपले मन फार एकाग्र करावे लागते, नव्हे बीथोवनच्या रचनेची ही पहिली मागणी असते!! इथे, तुम्हाला बीथोवन जरादेखील उसंत देत नाही!! एकामागून एक स्वर तुमच्या कानावर येत असतात आणि त्यातून लय तयार होत जाते आणि त्या लयीचा मागोवा घेणे, कधीकधी अशक्य होऊन जाते. त्याची, Symphony No.9, The Fifth Symphony, Fur Elise या रचना मुद्दामून ऐकण्यासारख्या आहेत. Piano Concert No.5 in E Flat major, ही रचना तर केवळ असामान्य अशीच आहे. थोडक्यात, या रचनेची सुरावट E खर्ज तरीही प्रमुख(वादी) स्वर कल्पून केलेली रचना. आपल्या भाषेत लिहायचे झाल्यास, खर्जातील “गंधार” हा आधार स्वर मानून, केलेली स्वररचना!! रचना ही “गंधार” हाच “षड्ज” मानून स्वरविस्तार केलेला!! किती अवघड काम!! गंमत म्हणजे, नंतर, हीच रचना, Piano Concert No.5 “Emperor” या रचनेत पूर्ण वेगळे स्वरूप घेऊन येते. इथे, आपल्याला हातात केवळ अवाक होणे, इतकेच राहते. पियानोवरील, याच्या रचना तर केवळ असामान्य याच शब्दात मांडता येतील. अर्थात सगळ्याच रचना काही E, F या स्वरांनी सुरु होत नाहीत. उदाहरणार्थ, Piano Concert No.3 Opera 37 ही रचना C Minor या स्वराने सुरु होते, म्हणजे आपला “सा” परंतु त्याचे स्वरूप अपवादानेच या रचनेत येते!! जणू काही आपला राग मारवा!! अशा कितीतरी रचना या संदर्भात सांगता येतील. मला तर नेहमीच असे वाटते की, कलावंताचे मोठेपण, कधीही त्याच्या संख्येवर ठरवू नये. म्हणजे, सातत्य आवश्यक आहे पण एकमेव निकष मानू नये. लताचे कौतुक, तिने काही हजारो गाणी गायली म्हणून न करता, “रूठ के तुम तो चल दिये” सारखी अफलातून रचना गायली, या मुद्द्यावर करावे. त्यातून कुणीही कलाकार कधीही सातत्याने एकच दर्जा कधीही राखू शकत नाही. हा निसर्गनियम आहे. फक्त, त्याने आपल्या कारकिर्दीत किती वेळा परमोच्च शिखर गाठले किंवा तसा प्रयत्न केला, यावर दर्जा ठरवावा!! आणि त्या शिखरस्थळाचे विश्लेषण करावे. बाकीचा सगळा कचरा दुर्लक्षित करावा.
बीथोवन हा असा अलौकिक कलाकार होता की, हळूहळू तो चक्क “बहिरा” होत गेला!! तरीही, त्याने आपली संगीत रचना करण्याचे अजिबात थांबविले नाही. अर्थात, या शारीरिक व्यंगाने त्याच्या रचनेतील स्वरस्थानांच्या मांडणीत थोडा बदल होत गेला आणि तो तसा घडणे, क्रमप्राप्तच होते. खरे कौशल्य हे की, जसजसे त्याचे बहिरेपण वाढत गेले, तशी हा माणूस, जमिनीला कान लावून, त्यातून जाणविणाऱ्या कंपनांमधून पुढील स्वररचना करीत असे!! संगीतकलेवर किती प्रेम करावे, याचे हे उत्कृष्ट उदाहरण ठरावे!! अर्थात, बहिरेपण वाढत गेले तशी त्याच्या रचना थोड्या खर्जात होऊ लागल्या पण हा अवगुण कसा म्हणता येईल? तसा प्रयत्न काही समीक्षकांनी केल्याचे वाचनात येते. कदाचित असे देखील असू शकेल की, शारीरिक व्यंग वाढीस लागल्याने, त्याची जिद्द वाढीस लागली, असे असेल तर, आपण केवळ त्याला “कुर्निसात” करणे, हेच योग्य ठरते.
इथे मी बीथोवनची Moon Light ही एक रचना विचारात घेत आहे. सिम्फनीचे जसे नाव आहे, तशीच अनुभूती ही रचना ऐकायला मिळते. मध्यरात्रीची निरव शांतता, आसमंतात केवळ निळा प्रकाश पसरलेला आणि हाताशी निवांत वेळ!! ही रचना मी, प्रथम २००६ साली ऐकली आणि तिच्या प्रेमातच पडलो. माझ्याकडे ही रचना पियानोवरील आहे पण, “सेलो”, “फ्रेंच हॉर्न”, “सेक्सोफोन” इत्यादी अनेक वाद्यांवर वाजवलेली ऐकायला मिळते. मुळात सुरावट इतकी अप्रतिम आहे की, कुठल्याही वाद्यावर ऐकताना, एक ठराविक दर्जाचा अनुभव सहज घेता येतो. शेक्सपियरने एके ठिकाणी लिहिले आहे, “Moonlight sleeps on Banks” (ज्याचे ग्रेसने भाषांतर केले आहे – चांदणे निजले नदीकिनारी!!) ह्या ओळीत जे वातावरण प्रतीत होते, तोच अनुभव ही सिम्फनी ऐकताना येतो.
“C” Minor, G, E या प्रमुख सुरांतून सारे विश्व उभे केले आहे. मला स्वत:ला पियानोवरील वादन अधिक भावले. पहिल्या सुरापासून, आपली मान आणि मन डोलायला लागते . जशी रचना मध्यावर येते, तिथे पियानोचे “विभ्रम” ऐकण्यासारखे आहेत. पियानो हे वाद्यच इतके समृद्ध वाद्य आहे, की त्यातून, नृत्याचा पदन्यास. मनाची आनंदविभोर अवस्था तसेच चर्चचे घनगंभीर वातावरण एकाचवेळी निर्माण करू शकते. मला वाटते, तुम्ही प्रत्यक्ष ऐकून, याचा अनुभव घेणे चांगले.

https://www.youtube.com/watch?v=nT7_IZPHHb0

Beethovan-​Class of Symphony!!

साधारणपणे पाश्चात्य संगीताचा विचार आणि आवड दर्शविली जाते ती, अधिककरून, POP, ROCK अशाच संगीतात. फार तर, JAZZ पर्यंत मजल जाते पण सिम्फनी संगीत, ज्याला पाश्चात्य शास्त्रीय संगीत म्हटले जाते, तिथे फारशी जात नाही. अर्थात, भारतात तरी काय वेगळी परिस्थिती आहे म्हणा!! अजूनही बहुतेक समाज हा सुगम संगीत किंवा चित्रपट संगीत इथेच आकर्षिला गेलेला आहे. असे, नेहमीच, पूर्वीपासून चालत आलेले आहे. अर्थात, माझ्या अनुभवाने बोलायचे झाल्यास, पाश्चात्य समाजातसुद्धा एकूणच, सिम्फनी संगीताचे रसिक हे ठराविक  गटाचेच असतात आणि तिथेदेखील सिंफनी संगीताबद्दल फारसे उत्साहाने बोलणारे भेटत नाहीत. मी, साउथ आफ्रिका या देशात उणीपुरी १५ वर्षे काढली, त्यानिमित्ताने, तिथल्या समाजात चांगल्यापैकी मिसळलो होतो. वास्तविक, साउथ आफ्रिका हा देश म्हणजे आफ्रिका खंडाचे युरोप किंवा अमेरिका असे सहजपणे म्हणता येईल, इतका पुढारलेला देश आहे. ठायीठायी, तिथे युरोपियन वंशाचे लोक भेटत असतात. त्यामुळे, ती संस्कृती, तिथे मुरली आहे, असे म्हणायला प्रत्यवाय नाही. तिथेच, मी प्रिटोरिया शहरात आणि डर्बन शहरात असे दोन सिम्फनी संगीताचे कार्यक्रम पहिले होते. मला तेंव्हा थोडासा धक्का बसला होता. धक्का अशासाठी की, कार्यक्रमात बहुतेक रसिक हे मध्यम वयीन किंवा उतार वयाचे असतील अशी अपेक्षा ठेवली होती पण वास्तवात अर्धे सभागृह तरुण रसिकांनी भरले होते. अर्थात, पुढे जेंव्हा मी, माझ्या ओळखीच्या मित्रांशी सिंफनी संगीताचा विषय काढीत असे, तेंव्हा अपवाद वगळता, नेहमीच निराशा पदरी पडली.

असो, खरे सांगायचे झाल्यास, जसे आपले रागदारी संगीत. जोपर्यंत स्वरांची ओढ लागत तोपर्यंत तरी, रागदारी संगीत हे परकेच वाटते!! तोच अनुभव सिंफनी संगीताबद्दल येतो. पियानो, व्हायोलीन सारखी अत्यंत थोडी वाद्येच या संगीतात वापरली जातात. आपल्या रागदारी संगीतात जसे, आधी ठाय लय, नंतर रागाची बढत असा स्वरविस्तार असतो, तसाच प्रकार सिम्फनी संगीतात असतो. स्वर तेच असतात फक्त स्वर लावण्याची पद्धत वेगळी असते आणि मुळात तिथे सिम्फनी संगीत हे वाद्यसंगीत असल्याने, मानवी गळा अप्राप्य असतो आणि आपल्याला थोडे बिचकायला होते. पण, एकदा का त्या स्वरांची ओळख, विस्तार ध्यानात यायला लागला की मात्र आपली “सुटका” नाही!! पियानोवरील नृत्यमग्न बोटे, आपल्या मनाचा कब्जा कधी घेतात, हे कळतच नाही!! अर्थात, दोन्ही संगीतात फरक फार महत्वाचा आहे.सिंफनी संगीत एकदा तयार झाले की त्यात सुधारणा शक्यच नसते. एखादे चिरेबंदी स्थापत्य असावे त्याप्रमाणे, सिंफनीची घट्ट विणीची बांधणी असते. त्यात तुम्ही कधीही बदल घडवू शकत नाही, निदानपक्षी अजूनपर्यंततरी कुणी असा प्रयोग केलेला नाही. त्यामुळे, तुम्ही त्या संगीताचे संपूर्ण “नोटेशन” काढू शकता. रागदारी संगीतात, व्यक्तिगणिक बदल नेहमीच घडत असल्याने, आपले संगीत संपूर्णपणे “नोटेशन” पद्धतीत बसविणे अवघड होते. प्राथमिक स्वररचना मांडता येते पण तीच स्वररचना, त्या रागाची एकमेव ओळख असे म्हणता येत नाही. असे असले तरी सिम्फनी संगीताची बांधणी मात्र केवळ अपूर्व, अशीच म्हणावी लागते. स्वरांचे इतके विविध प्रकार ऐकायला मिळतात, की ऐकताना आपण “थक्क” होणे, इतकेच आपल्या हाती राहते.

तसा, सिंफनी संगीताचा इतिहास हा काही शतकांपूर्वीचाच आहे. त्या आधी, पाश्चिमात्य संगीत हे प्रामुख्याने “ग्रीक” संगीत पद्धत अवलंबत होती जी बऱ्याच प्रमाणात अजूनही चालू आहे. पण, नंतरच्या काळात, इटालियन पद्धत अस्तित्वात आली आणि संगीत लेखन पद्धत बदलली. त्या दृष्टीने, व्हिएन्नाचा संगीतकार, मोझार्ट हे नाव प्रामुख्याने घ्यावे लागेल. याने निर्माण केलेला सिम्फनी संगीत वारसा, पुढे बीथोवनने अधिक विस्तारला असे, ढोबळपणे म्हणता येईल.

बीथोवनच्या रचना या अतिशय गुंतागुंतीच्या असतात. बहुश: पियानो हेच वाद्य डोळ्यासमोर ठेऊन निर्माण केल्या आहेत, असे वाटते. आपल्याकडे जसे, वादी-संवादी स्वर हे त्या रागाची मुलभूत ओळख दर्शवितात, तसाच प्रकार, सिंफनी संगीतात,  C मेजर, E  मायनर अशी स्वरांची ओळख असते. परंतु, बीथोवनच्या रचना, त्याहीपलीकडे जातात म्हणजे, त्याच्या रचनेची सुरवात हे बरेच वेळा E मेजर किंवा, F मायनर अशा सप्तकातील नंतरच्या सुरांवरून होते आणि तिथे, ज्या काही स्वरांच्या जाती दर्शविल्या जाता, ते सगळे केवळ अपूर्व असते. जसे आपण, रागदारी संगीत, आपले मन संपूर्ण एकाग्र करतो, तसेच करून ऐकले तर सिंफनी संगीतातील अपूर्वता जाणता येईल. फक्त, आपल्या संगीतात गमकांच्या सहायाने मिंड काढली जाते, तसे सिंफनी संगीतात जमत नाही आणि याचे मुख्य कारण, त्यांच्याकडे असलेली वाद्ये, हेच आहे. ऑर्गन किंवा पियानो, या वाद्यात स्वर लांबविण्याची अजिबात सोय नसल्याने, स्वरांच्या तुटकपणात स्वरांची संगती साधायची असते, जशी आपण सतार वादनात साधतो. तरीही वाद्यांमधील फरक जाणवतोच. तरीही, जर का इटलीमधील सेंट पीटर्सबर्ग येथील चर्चमधील ऑर्गन वादन ऐकली, या वाद्याची  घनगंभीरता लगेच लक्षात येईल. केवळ इटलीमधीलच नव्हे तर इतर प्रसिध्द चर्चमधील ऑर्गन असाच अनुभव देतात. एकाच वाद्यावर पाच सप्तकांपेक्षा अधिक स्वरांचा अनुभव देण्याची ताकद या वाद्यात आहे. चर्चचे अवाढव्य सभागृह ऑर्गनमधील स्वरांनी तुडूंब भरून जाते आणि हा अनुभव केवळ अनिवर्चनीय असतो. मी, साउथ आफ्रिकेत हा अनुभव खूप वेळा घेतलेला आहे.

बीथोवनच्या रचना अतिशय संथ लयीत सुरु होतात, एक विविक्षित क्षणी संथ लय कधी द्रुत लयीत परावर्तीत होते, हे सुरवातीला तरी समजतच नाही. सिम्फनी संगीत म्हणजे, एका स्वरावरून अनेक स्वरांचा “गुच्छ” असे स्वरूप असते आणि इथे बीथोवन केवळ असामान्य आहे. त्याच्या रचनेतील पियानोच नव्हे तर व्हायोलीनदेखील इतके स्वरबंध दाखवीत असतात की आपल्यालाच प्रश्न पडतो की एकाच वेळी किती स्वर सौंदर्य ऐकायचे आणि अवलोकायचे!! खरतर, बीथोवनच्या प्रत्येक रचनेचे हे व्यवच्छेदक लक्षण मानावे लागेल. रचना कधीही सरळसोटपणे आपल्या समोर येत नाही, सुरवातीचा स्वर पियानोवर वाजला की लगेच पुढील स्वर हे लाटालाटानी जणू अंगावर कोसळायला लागतात. हे स्वर इतके एकमेकात गुंतलेले असतात की, प्रत्येक स्वर सुटेपणी ऐकायला, आपले अवधान फार एकाग्र असावे लागते, नव्हे बीथोवनच्या रचनेची ही पहिली मागणी असते!! इथे, तुम्हाला बीथोवन जरादेखील उसंत देत नाही!! एकामागून एक स्वर तुमच्या कानावर येत असतात आणि त्यातून लय तयार होत जाते आणि त्या लयीचा मागोवा घेणे, कधीकधी अशक्य होऊन जाते. त्याची, Symphony No.9, The Fifth Symphony, Fur Elise या रचना मुद्दामून ऐकण्यासारख्या आहेत. Piano Concert No.5 in E Flat major, ही रचना तर केवळ असामान्य अशीच आहे. थोडक्यात, या रचनेची सुरावट  E खर्ज तरीही प्रमुख(वादी) स्वर कल्पून केलेली रचना. आपल्या भाषेत लिहायचे झाल्यास, खर्जातील “गंधार” हा आधार स्वर मानून, केलेली स्वररचना!! रचना ही “गंधार” हाच “षड्ज” मानून स्वरविस्तार केलेला!! किती अवघड काम!! गंमत म्हणजे, नंतर, हीच रचना, Piano Concert No.5 “Emperor” या रचनेत पूर्ण वेगळे स्वरूप घेऊन येते. इथे, आपल्याला हातात केवळ अवाक होणे, इतकेच राहते. पियानोवरील, याच्या रचना तर केवळ असामन्य याच शब्दात मांडता येतील. अर्थात सगळ्याच रचना काही E, F या स्वरांनी सुरु होत नाहीत. उदाहरणार्थ, Piano Concert No.3 Opera 37 ही रचना C Minor या स्वराने सुरु होते, म्हणजे आपला “सा” परंतु त्याचे स्वरूप अपवादानेच या रचनेत येते!! जणू काही आपला राग मारवा!! अशा कितीतरी रचना या संदर्भात सांगता येतील. मला तर कधीकधी असेच वाटते की, कलावंताचे मोठेपण, कधीही त्याच्या संख्येवर ठरवू नये. म्हणजे, सातत्य आवश्यक आहे पण एकमेव निकष मानू नये. लताचे कौतुक, तिने काही हजारो गाणी गायली म्हणून न करता, “रूठ के तुम तो चल दिये” सारखी अफलातून रचना गायली, या मुद्द्यावर करावे. त्यातून कुणीही कलाकार कधीही सातत्याने एकच दर्जा कधीही राखू शकत नाही. हा निसर्गनियम आहे. फक्त, त्याने आपल्या कारकिर्दीत किती वेळा परमोच्च शिखर गाठले किंवा तसा प्रयत्न केला, यावर दर्जा ठरवावा!! आणि त्या शिखरस्थळाचे विश्लेषण करावे. बाकीचा सगळा कचरा दुर्लक्षित करावा.

बीथोवन हा असा अलौकिक कलाकार होता की, हळूहळू तो चक्क “बहिरा” होत गेला!! तरीही, त्याने आपली संगीत रचना करण्याचे अजिबात थांबविले नाही. अर्थात, या शारीरिक व्यंगाने त्याच्या रचनेतील स्वरस्थानांच्या व्यामिश्रतेत थोडा बदल गेला आणि तो तसा घडणे, क्रमप्राप्तच होते. खरे कौशल्य हे की, जसजसे त्याचे बहिरेपण वाढत गेले, तशी हा माणूस, जमिनीला कान लावून, त्यातून जाणविणाऱ्या कंपनांमधून पुढील स्वररचना करीत असे!! संगीतकलेवर किती प्रेम करावे, याचे हे उत्कृष्ट उदाहरण ठरावे!! अर्थात, बहिरेपण वाढत गेले तशी त्याच्या रचना थोड्या खर्जात होऊ लागल्या पण हा अवगुण कसा म्हणता येईल? तसा प्रयत्न काही समीक्षकांनी केल्याचे वाचनात येते. कदाचित असे देखील असू शकेल की, शारीरिक व्यंग वाढीस लागल्याने, त्याची जिद्द वाढीस लागली, असे असेल तर, आपण केवळ त्याला “कुर्निसात” करणे, हेच योग्य ठरते.

Zubin Mehta – Kashmir Concert!!

राजकीय धुळवडीत सापडलेला हा कार्यक्रम काल अखेर झाला!! आपल्याकडे कुठल्या विषयावरून राजकारण केले जाईल, हे ब्रह्मदेवाला देखील आगाऊ वर्तवणे कठीण आहे. असो, इथे मला राजकारणाची चर्चा अजिबात करायची नाही.

झुबीन मेहता, हे जागतिक कीर्तीचे ख्यातनाम नाव आहे. एक गोष्ट इथे मान्यच करायला हवी, विशेषत: आपल्या समाजात अजूनही पाश्चात्य संगीत म्हटले की लगेच Rock, Pop, Reggie हेच संगीत प्रामुख्याने ऐकले जाते. अर्थात, तसे पाहिले तर भारतीय शास्त्रीय संगीताबाबत हीच परिस्थिती आहे. रागदारी संगीताचे रसिक तसे मोजके(च) असतात, तेंव्हा इथे तर पाश्चात्य शास्त्रीय संगीत!! तेंव्हा रसिक मंडळीत बरेचसे “उच्चभ्रू” समाजातील लोक आहेत आणि ही वस्तुस्थिती आहे. पुरावा म्हणून दाखवायचे झाल्यास, मुंबईत NCPA मध्ये काहीवेळा सिम्फनी कार्यक्रम होत असतात पण किती रसिक, त्या कार्यक्रमाला हजेरी लावतात? मध्यंतरी, मी एका कार्यक्रमाला गेलो होतो, तेंव्हा याची रोकडी प्रचीती आली!!

थोडक्यात सिम्फनी संगीत म्हणजे पाश्चात्य शास्त्रीय संगीत असे थोडक्यात म्हणता येईल. काल एकूण ९० मिनिटांचा कार्यक्रम होता पण प्रत्येक क्षण संगीताने भारलेला होता. वास्तविक, असे कार्यक्रम बंदिस्त सभागृहात करतात ( मी परदेशी असताना, प्रिटोरिया आणि डर्बन इथे असे २ कार्यक्रम, बंदिस्त सभागृहात बघितले होते) बंदिस्त सभागृहात कार्यक्रम केल्याचा एक फायदा मिळतो, वाद्यातून निघालेला प्रत्येक सूर, त्याच स्वरुपात तुम्हाला ऐकायला मिळतो.

कार्यक्रमाची सुरवात काश्मिरी लोकसंगीत आणि पाश्चात्य सूर यांची सांगड घातलेली सुंदर धूनेने झाली, अर्थात त्यामुळे आलेल्या काश्मिरी लोकांना त्याचे अप्रूप वाटले. गंमतीचा भाग म्हणजे काश्मिरी परिसरातील वाद्ये आणि पाश्चात्य वाद्ये याचा सुरेख मेळ घातला होता. काहीवेळेस तर मला हंगेरियन लोकसंगीताचा थोडा भास झाला!! सुरवात ठाय लयीत झाली, पण लगेच लय दुगणी झाली आणि तालवाद्ये त्याला अनुरूप साथ द्यायला लागली. लोकसंगीतात एका मर्यादेपर्यंत तुम्ही Improvisation करू शकता त्यामुळे स्वरविस्ताराला फारसा वाव मिळत नाही. धुनेच्या शेवटाला, आपल्या संगीतात ज्याला “झाला” म्हणतात, त्या गतीत शिरली आणि समाप्त झाली.

नंतर माझ्या आवडत्या बेथोवनची Overture No. 3 ही रचना सुरु केली. बेथोवन हा १९ व्या शतकातला संगीतकार, आज त्याला २०० वर्षे झाली पण आजही त्याच्या रचना प्रत्येक कलाकाराला आव्हान देतात. त्याच्या बहुतेक रचना,पारंपारिक C (आपला षड्ज) या स्वराने सुरु न होता, D, E या स्वराने सुरु होतात. संगीत नेहमीच नेमक्या शब्दात मांडणे कसे अवघड असते, याचा रोकडा अनुभव ही रचना ऐकताना येतो!! व्हायलीनच्या धीरगंभीर सुरांनी रचनेला सुरवात झाली, काही क्षणात, Trumpet,Chello, Saxophone या वाद्यांची साथ मिळाली. विशेष भाग म्हणजे, कार्यक्रम खुल्या मंचावर होता तरीही वाद्यातून निघालेला प्रत्येक सूर, स्वच्छपणे ऐकायला येत होता. हळूहळू रचनेची लय थोडी द्रुत म्हणजे मध्य लयीत शिरली. पाश्चात्य संगीताचे हे खास वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल, अनेक वाद्ये जरी असली तरी जिथे पहिल्या वाद्याने सूर सोडला आहे, त्या सुराचे विस्तारीकरण त्या वाद्याला येउन मिळणारे वाद्य करते आणि ती रचना पुढे फुलत जाते. मध्येच खर्जातला सूर तर पुढच्या क्षणाला तीव्र सप्तकातला सूर, ही सुरांची कसरत खरोखरच अतिशय कठीण असते. या रचनेची आणखी गंमत अशी आहे, व्हायलीनचे सूर जेंव्हा प्रामुख्याने वाजत असतात, तेंव्हा त्याच्या पाठीमागे Flute, Trumpet या वाद्यांचे सूर त्या व्हायलीनच्या सुरांना असे काही परिमाण देत असतात की त्यामुळे ती रचना अधिक Complex आणि अधिक बंदिस्त होते. म्हणजे, व्हायलीनवर D major, E sharp अशी सुरांची वळणे चालू असतात तर त्याच्या पाठी ही दुसरी वाद्ये हीच वळणे अधिक “घाटदार” ( हा सांगीतिक शब्द नाही तरी!!) करीत असतात. मोझार्ट काय, बेथोवन काय किंवा नंतरच्या काळातील, ब्राहम, बाख हे संगीतकार घेतले तर हेच वैशिष्ट्य कायम दिसते. व्हायलीन वादक तर खरोखर कमाल करीत होते.

नंतर Trumpet वादनाच्या २ एकल रचना वाजविल्या. वास्तविक पाश्चात्य संगीतात शक्यतोवर एकल वादन फारसे प्रचलित नाही तरीही अशा कार्यक्रमातून, असे वाद्य केंद्रस्थानी ठेऊन,रचना वाजवली जाते, म्हणजे जसे इथे, Trumpet वादकाने रचनेला सुरवात करायची आणि काही मिनिटांनी त्याच्या सुरांना इतर वाद्यांनी भरीवपणा द्यायचा, असा सादरीकरणाचा प्रकार असतो, अर्थात इतर वाद्ये ही अशा रचनेत नेहमीच पूरक वाद्ये म्हणूनच वावरत असतात. युरोपियन लोकसंगीताची धून (नेमकी कुठल्या देशाची समजले नाही, तरीही!!) Trumpet वर सुरु झाली. हळूहळू रचनेने गती घेतली आणि त्यात, Flute,Chello, व्हायलीन, ही वाद्ये मिसळली. मी, आतापर्यंत बरेच असे कार्यक्रम ऐकले आहेत आणि प्रत्येकवेळेस, मला व्हायलीन वादन चकित करते!! सुरांच्या इतक्या विविध “जाती” या वाद्यावर ऐकायला मिळतात की ऐकताना मन थक्क होते. मला तर अजूनही ठामपणे वाटते, आपण हे वाद्य अजूनही संपूर्णपणे आत्मसात केलेले नाही ( आपल्याकडील सगळ्या असामान्य वादकांना विनम्रपणे स्मरून हे विधान केलेले आहे) ह्या रचनेत जरी Trumpet प्रमुख वाद्य असले तरी रचनेच्या मध्यावर व्हायलीन वादनाची कमाल आहे, ज्या गतीने सूर ऐकायला मिळतात, खरच धन्य वाटले.

पुढील परत एकल वादन, प्रसिध्द वादक Julian चे होते. मुळात पाश्चात्य संगीतात, व्हायलीन वाद्याचा सढळ वापर असतो, इथेतर याला पूर्ण मुक्तता मिळालेली!! सुरवातीला नेहमीप्रमाणे इतर व्हायलीन वादक आणि Flute वादनाने सुरवात झाली. ते सूर संपले आणि याचे वादन सुरु झाले. Julian का जगप्रसिद्ध आहे, याला हे वादन म्हणजे पुरावा आहे!! ही धून ऐकताना मला प्रश्न पडला, कुठल्या सुराचा “मझा” घ्यायचा!! व्हायलीनवर याची बोटे “नृत्य” करतात!! ऐकताना विस्मय याचा वाटतो, हा माणूस उभा आहे, लय बेफाट वर-खाली फिरत आहे, हा माणूस कशी काय आपली बोटे कंट्रोल करतो? एक हरकत सरळ नाही की सूर सरळ व्यक्त होत नाहीत!! कुठेही तारांची “किचकिच” किंवा “बो” कुठल्या सुरांवर प्रमाणाबाहेर वाद्यावर दबला गेला आहे!! आणि त्याहून महत्वाचे, वादन किती सहज!! आपण, ३  सप्तकांवरील Performance असामान्य मानतो पण इथे मला ५ सप्तके ऐकायला मिळाली!!

शेवटाला परत एकदा बेथोवनची 6th सिम्फनी!! सुरवातीलाच वाद्यमेळ, वरच्या टिपेच्या सुरांत सुरु होतो, म्हणजे आपल्या भाषेत तीव्र सप्तकात!! ही बेथोवनची खासियत आणि असामान्यता!! वादळ आल्याप्रमाणे सूर अंगावर आणायचे आणि क्षणात पाणी ओसरल्याचा भास निर्माण करायचा!! हार्मनी हेच तर खरे वैशिष्ट्य. एकाचवेळी अनेक सुरांची अनुभूती द्यायची आणि चकित करून टाकायचे!! बेथोवन हा सिम्फनी संगीताचा “बादशहा” आहे!! सुरांच्या कल्लोळातून एकाकीपणा असा काही दाखवतो की ऐकताना, शब्द किती दुबळे आहेत,याची प्रचीती यावी!! ज्यांना सुरांचे शास्त्र माहीत नाही, अशा रसिकांना देखील अवाक करणारा!!

मला नेहमीच या संगीतकारांचे नवल वाटते,इतकी वर्षे झाली तरी यांच्या रचनेतील एक सूर देखील बदलावा, असे कुणाला वाटले नाही!! इतकी सुदृढ आणि सकस बांधणी. अर्थात, हे आपल्या संगीतात देखील आहे म्हणा. यमन, पुरिया, दरबारी सारखे राग शतकानुशतके चालू आहेत आणि प्रत्येक “जाणता” कलाकार त्यातून, नित्यनुतन निर्मिती करीत आहे. ही संगीताची दुनियाच अशी अजब आहे, इथे जितके खोल जाऊ, तितके हाताशी गुरफटलेपण येते!!

खरतर यातील प्रत्येक रचनेवर निबंध लिहावा, या योग्यतेच्या रचना आहेत. आता, झुबीन मेहता!! पाश्चात्य संगीतात Conductor या व्यक्तीला अपरिमित महत्व असते, म्हणजे ती व्यक्ती ज्याप्रमाणे रचना Interprete करते, त्या नजरेने सगळा वाद्यवृंद वादन सादर करीत असतो. मला तर झुबीन मेहता म्हणजे जिवंत वाद्यच वाटते!! त्याच्या हातातील तो Baton, त्याची आणि त्याचबरोबर दुसऱ्या हाताची हालचाल, हा कमनीय नृत्याचा अविष्कार असतो. वादन चालू असताना, त्याचा चेहरा बघणे, हा एक अनुभव आहे, प्रत्येक सुराचे चलन, त्याच्या चेहऱ्यावर आधी उमटते आणि त्याचे सादरीकरण, इतर वादक करतात!!

खरोखर सगळ्यांनी हा कार्यक्रम बघायलाच हवा!! पाश्चात्य संगीत म्हणजे काय, हे समजून घ्यायचे असेल तर हा कार्यक्रम बघणे आवश्यक!! सुदैवाने Youtube वरहा कार्यक्रम बघता येतो.

मी तर download करून घेतला आहे, माझी, मी सोय बघितली आहे!!