साहित्यातील (सत्य)

शास्त्रज्ञ आणि कलावंत, हे दोघेही आपापल्या परीने सत्यदर्शन करण्याचा प्रयत्न करीत असतात. मध्यंतरी एक काळ असा आला होता, जे शास्त्रज्ञांना दिसेल तेच एकमेव सत्य मानले जात होते. निव्वळ शास्त्रीय मार्गानेच सत्य दर्शन शक्य आहे असा प्रवाद होता. परंतु पुढे सर जेम्स जीन वगैरे शास्त्रज्ञांनी शास्त्राचा तोकडेपणा मान्य केला आणि ज्याला *अंतिम सत्य* म्हणता येईल त्याचे स्वरूप फक्त शास्त्रीय मार्गाने समजू शकत नाही, हे माय केले आणि एका मोठ्या भ्रमाचा भोपळा फुटला!! शास्त्रज्ञ स्वतःच्या सोयीसाठी काही चिन्हे (Symbols) निर्माण करतात आणि त्यांच्या मदतीने अंतिम सत्याशी संलग्न अशा काही तात्विक आकृती (Theoretical Structure) निर्माण करतात. त्या तात्विक आकृत्या जरी सत्याशी संलग्न असल्या तरी त्या म्हणजे *अंतिम सत्य* नव्हे. त्याचप्रमाणे सत्याच्या अनेक पातळी असू शकतात. कलावंत हा निरनिराळ्या पातळीवरून सत्यदर्शनच करीत असतो. शास्त्रज्ञ जेंव्हा *चंद्र हा पृथ्वीसारखाच मातीचा गोळा आहे* असे सांगतो, तेंव्हा ते जसे सत्य असते, त्याचबरोबर कलावंत * चंद्र मेघांच्या गर्दीत बावरला आहे* असे जे म्हणतो तेदेखील सत्यच असते. ही सत्याची २ परस्पर विरोधी दर्शने नाहीत कारण ती निरनिराळ्या पातळीवरून केलेली आहेत. वर दिलेल्या उदाहरणातील पहिल्या सत्याला जर आपण *शास्त्रीय सत्य* म्हटले तर दुसऱ्या सत्याला *कलात्मक सत्य* म्हणायला प्रत्यवाय होऊ नये. शास्त्रीय सत्य आणि कलात्मक सत्य हातांमधील मूलभूत फरक ध्यानात ठेवणे आवश्यक आहे. *झाडांना मुळे असतात* असे ज शास्त्रीय सर्वमान्य सत्य गृहीत धरले तर मग एखादा बालकवी *औदुंबर डोहात पाय  आहे* असे म्हणतो, तेंव्हा तो एका विशिष्ट झाडाबाबत बोलत असतो  *Life is a tale told by an idiot, signifying nathing* हे जे शेक्सपियरचे जगप्रसिद्ध विधान आहे, हे विधान काही जीवित विषयक केलेले विधान नाही. तसे असते तर ते मॅकबेथला एका विशिष्ट परिस्थितीत जीवनाविषयी आलेल्या अनुभवाबद्दल आहे. कवी आणि शास्त्रज्ञ हातांच्या भूमिकेतील हा भेद ज्या प्रकारे भाषेचा उपयोग करतात त्यावरूनही स्पष्ट होतो. शास्त्रद्न्य जेंव्हा *झाड* हा शब्द वापतारो तेंव्हा ठराविक कुठले झाड अभिप्रेत नसते तर त्या वस्तूचा सगळं वर्ग त्याच्या नजरेसमोर असतो. त्यामुळे त्यांची विधाने (abstract) असतात. त्यांच्या दृष्टीने भाषेचा हा तोकडेपणा असतो आणि म्हणून तो शब्दांची व्याख्या करीत असतो!! आणि पुष्कळ वेळी शब्दांचा वापर टाळून चिन्हांची मदत घेतो. ह्याच्या नेमके उलट कवींबाबत घडत असते. ज्या एका विशिष्ट झाडाबाबत विधान करायचे असते, ते करण्यासाठी मग त्याला *भाषा* हा घटक उपयोगी पडतो आणि म्हणूनच तो भाषेला वळवत अन वाकवत असतो. अशा रीतीने कवी आणि शास्त्रज्ञ, दोघेही भाषेचा एक *साधन* म्हणून वापर करीत असतात.  *क्रमश:*