वो शाम कुछ अजीब थी

जनसंस्कृती आणि संगीत यांच्या परस्पर संबंधाचा विचार करताना जनप्रिय संगीताचे विवेचन करणे बहुतांशी कालव्यपय ठरू शकतो. परंतु विवेचनाची पातळी बदलल्यास, अर्थहीनतेचा धोका टाळला जाऊ शकतो. मुद्दा असा आहे, जनसंस्कृती आणि जनप्रिय संगीत या संकल्पना मूलभूत प्रकारच्या आहेत. त्याशिवाय भारतीय जनसंस्कृती अजूनही पुरेशी आकलनात आलेली नाही आणि ही वस्तुस्थिती आहे. जनसंस्कृती व्यापक नजरेतून अभ्यासली नसल्याने, जनप्रिय संगीत खुरटलेले राहिले आहे. हेच विधान पुढे आणायचे झाल्यास, वेगळ्या शब्दात मांडायचे झाल्यास, चित्रपटगीत, जे जनसंगीताचा उपप्रकार मानता येईल, याचा पद्धतशीर अभ्यास अजुनही झालेला नाही आणि हे एक मोठे वैगुण्य आहे. खरंतर जनप्रिय संगीताने भारतात बऱ्याच अंशी साध्य केलेले उद्दिष्ट म्हणजे आम जनतेपर्यंत पोहोचणे होय. नभोवाणीच्या मदतीने चित्रपटसंगीताने प्रस्तुत ध्येय गाठले आहे. अर्थात पुढे अनेक तांत्रिक कौशल्ये विकसित झाली आणि जनसंगीत सामान्य लोकांच्या मनात अढळ स्थान मिळवून बसले. आजचे गाणे *वो शाम कुछ अजीब थी* हे गाणे असेच चित्रपट संगीतातील एक अजरामर गाणे आहे आणि आपण त्याचा काही विशिष्ट अंगाने आस्वाद घेण्याचा प्रयत्न करणार आहोत. चित्रपटातील प्रसंग काहीसा *द्विधा* मनस्थितील आहे. नायिका रुग्णसेवेत गुंतत जात असतानाच्या परिसीमेवरील हे गाणे आहे. आता रुग्णसेवा म्हटले की रुग्णाच्या आसपास वावरणे, त्याच्याशी समंजसपणे बोलणे तसेच त्याची मनोवस्था समजून आपले वागणे ठेवणे इत्यादी घडत असताना, खुद्द नायिकेचे गुंतत जाणे एका विविक्षित क्षणी घडत जाते. पूर्वानुभव असून देखील आजच्या परिस्थितीत ती अशीच एका रुग्णाशी मानसिक संवाद साधत गुंतण्याच्या परिघापाशी येते आणि अशाच एका विकलांग क्षणी हे गाणे पडद्यावर सादर होते. मी इथे गाण्याची पार्श्वभूमी अशासाठी सांगितली, जेणेकरून गाण्यातील कवितेचा भाव अधिक दृग्गोचर व्हावा. सुप्रसिद्ध कवी गुलजार यांची शायरी आहे. गुलजार बरेचवेळा आपल्या कवितेत एखादी प्रतिमा टाकतात आणि त्या प्रतिमेकडे वेगवेगळ्या अंगाने प्रकाश टाकू पाहतात. इथे अर्थातच *शाम* ही वेळ, प्रतिमा म्हणून मांडलेली आहे आणि त्यादृष्टीने त्या वेळच्या भावभावना यांना स्थान दिले आहे. मग तिथे *निगाह में खोया हुवा खयाल* उमटतो किंवा *संध्याकाळचे गुणगुणणे असते*. काही काही शब्दांची वारंवार बघता पुनरावृत्ती वाचायला मिळते परंतु त्याच्या आधी किंवा नंतर, त्याच शब्दाचा *निवडक* आशय आपल्या समोर येतो. एकउदाहरण बघायचे झाल्यास, पहिल्या अंतऱ्याची पहिली ओळ आणि दुसऱ्या अंतऱ्याची पहिली ओळ वाचताना, निव्वळ शब्दांची उलटापालट दिसते. फरक फक्त काळाचा आहे. पहिली ओळ भूतकाळाशी संलग्न तर दुसऱ्या अंतऱ्यातील ओळ वर्तमानाशी संबंधित आहे आणि केवळ *था* आणि *है* या अक्षरांतून सगळा परिणाम साधला आहे आणि हे निव्वळ कवित्वाचे लक्षण मानावे लागेल. या गाण्याची स्वररचना संगीतकार हेमंत कुमार यांनी बांधलेलीआहे. चालीवर गडद असा रवींद्र संगीताचा ठसा जाणवतो तरीही अगदी तंतोतंत बेतलेले नाही. *यमन* रागाशी नाते जोडता येते पण असे नक्कीच म्हणता येणार नाही रागाधारित गाणे आहे. एक अत्यंत सुंदर भावगीत म्हणावे इतके गोड गाणे आहे. चाल तशी सहज गुणगुणता येईल इतकी साधी, सोपी आहे. थोडे तांत्रिक बोलायचे झाल्यास, सुरवातीच्या * ग(कोमल) रे ग(कोमल) रे सा नि(कोमल)* या सुरांतून यमन रागाची छटा ऐकायला मिळते. ललित संगीताचे हेच एक विशिष्ट्य मांडता येईल. रागाचे काही ठराविक सूर घ्यायचे, आणि चालीचा *कुलधर्म* सिद्ध करायचा आणि असे करताना रागाची फक्त *तोंडओळख* दाखवायची. याचे प्रमुख कारण म्हणजे ललित संगीत हे प्राधान्याने शब्दांना अनुरोधून बांधलेले संगीत होय. एकेकाळी *नागीन* चित्रपटाच्या संगीताने त्यांच्या कारकिर्दीवर प्रभाव टाकल्याने, त्या प्रभावातून मुक्त होण्यासाठी जे चित्रपट हेमंत कुमार यांनी केले, त्यातील ही रचना महत्वाची म्हणता येईल. त्यांचे आग्रहाचे म्हणणे असायचे, आपल्याला रवींद्र संगीतापासून स्फूर्ती मिळाली आणि दुर्दैवाने आधुनिक संगीतकार त्या संगीताकडे दुर्लक्ष करतात, याची त्यांना खंत वाटत असे. भारतात, त्यांचे विविध अंगाचे काम बघता,त्यांना असे म्हणण्याचा अधिकार नक्कीच प्राप्त झाला होता. थोडे मूल्यमापन करायचे झाल्यास, त्यांना एक प्रकारचा हळवेपणा आणि अ-दृश्याची ओढ हे बभव जवळचे वाटत असावेत. त्यांनी गायलेल्या किंवा रचलेल्या अनेक परिणामकारक गीतांत हे भाव भरपूर आढळतात. जरी त्यांनी *क्ले व्हायोलिन* वापरून पुंगी वादनाचा आविष्कार सिद्ध केला तरी एकुणच त्यांना पाश्चात्य वाद्ये आवडत नसावीत, अशी शंका घ्यायला जागा आहे. याचाच अर्थ, त्यांची अभिरुची ही *नाईट क्लब* किंवा *नृत्यप्रधान* गाण्यांकडे फार नव्हती (काही गाणी अपवाद म्हणून सांगता येतील पण त्या रचनांवरील रवींद्र संगीताचा ठसा पुसणे अवघडआहे). अर्थात अशा वृत्तीमुळे चित्रपट क्षेत्रात विपुल संधी मिळायचा वाव कमी होतो. हे गाणे खऱ्याअर्थी गायक किशोर कुमार यांचे म्हणता येईल. वास्तविक या गायकाची प्रसिद्धी *यॉडलिंग* सह गाणारा गायक, अशी एकांगी झाली आहे आणि या प्रतिमेला प्रस्तुत गाणे पूर्णपणे छेद देते. या गायनात कुठेही एकही स्वर मुद्दामून *न-स्वरी* केलेला नाही. निसर्गतः गोडवा गाण्यात पुरेपूर या गायनात उतरलेला आहे. भावनाशील गायन आहे पण भावविशविशीत नाही. कुठेही भावनांचा चिकटपणा आढळत नाही की कुठेही *नाट्यात्म* गायन नाही. त्याची गरजच नव्हती. आपला स्वच्छ, निकोप गळा, स्वररचनेतील सगळे भाव अचूकपणे दर्शवू शकतात, असा आत्मविश्वास, या गायनातून दिसतो. वास्तविक किशोरकुमार हे कधीच *प्रशिक्षित* गायक नव्हते. त्यांनी संगीताचे पद्धतशीर शिक्षण घेतले नव्हते तरीही त्यांना मिळालेली नैसर्गिक देणगी इतकी अफाट होती की त्या साठी त्यांना विशेष परिश्रम घेण्याची जरुरीचं भासली नाही.असे असून देखील, *झुकी हुयी निगाह में* गाताना, *सा प म ग(कोमल)* सारखे स्वर सहजपणे, विनासायास ऐकायला मिळतात. देणगी ही अशी, त्यांना मिळाली होती. गायक म्हणून स्वतंत्र विचार करताना काही विधाने मूल्यस्वरूपात मांडता येतील. त्यांच्या कंठ-कारागिरीचा विस्तृत पट्टा ही त्यांची सर्वात मोठी जमेची बाजू म्हणायला लागेल. समकालीनांत या बाबतीत त्यांचा हात धरणारा कुणीही आढळत नाही. एका गायकांकडून इतके परिणाम मिळणे ही गोष्ट अजिबात सामान्य नाही. दुसरे म्हणजे द्रुतगती गायनात उत्साहपूर्ण स्वन कायम पातळीवर राखणे. हे तर अशक्यप्राय वाटावे इतक्या सातत्याने दिसते. आपल्या कंठात असलेल्या बहुविध कौशल्यांना विसरून जाऊन साधे, सरळ गायन करण्याची एक अनपेक्षित क्षमता यांच्या गायनात होती आणि हीच असामान्य क्षमता या गाण्यातून आपल्याला पुरेपूर आढळते. तेंव्हा असे गाणे प्रसिद्ध होते, तेंव्हा तो योगायोग नक्कीच नसतो. वो शाम कुछ अजीब थी, ये शाम भी अजीब है वो कल भी पास पास थी, वो आज भी करीब है. झुकी हुयी निगाह में, कहीं मेरा खयाल था दबी दबी हँसी में इक, हसीन सा गुलाल था मैं सोचता था, मेरा नाम गुनगुना रही हैं वो न जाने क्यूँ लगा मुझे, के मुस्कुरा रही हैं वो. वो शाम कुछ अजीब थी ...... मेरा खयाल हैं अभी, झुकी हुवी निगाह में खुली हुइ हँसी भी हैं, दबी हुई सी चाह में मैं जानता हूँ, मेरा नाम गुनगुना रही हैं वो मेरा खयाल हैं मुझे, के साथ आ रही हैं वो वो शाम कुछ अजीब थी ...... Woh Shaam Kuch Ajeeb Thi | Kishore Kumar | Khamoshi 1969 Songs | Waheeda Rehman, Rajesh Khanna - YouTube