डेनिस लिली - निव्वळ आक्रमक्रता आणि मेहनत!!

१९७१/७२ चा ऑस्ट्रेलियन सीझन. एव्हाना लिली जगातील आक्रमक गोलंदाज म्हणून प्रसिद्ध झाला होता परंतु याच काळात, त्याला पाठीचा गंभीर म्हणावा असा त्रास सुरु झालाआणि त्याला बाहेर राहावे लागले. ३,४ महिने व्यवस्थित ट्रेनिंग घेतले आणि फिटनेस साठी तयार झाला. त्याच्यासाठी मेनबर्नला खास नेट लावले होते आणि त्याला फक्त एकच षटक टाकायची परवानगी दिली होती. लिलीला देखील याची कल्पना होती आणि म्हणून त्याने प्रत्येक चेंडू अक्षरश: जीव तोडून टाकला होता (हा प्रसंग लिलीने आपल्या आत्मचरित्रात लिहिला आहे) तरीही अखेर लिली अपेक्षापूर्ती करू शकला नाही. सगळा चेहरा काळवंडला होता, आपली करियर संपली की काय? या संभ्रमात होता पण इथेच खऱ्या खेळाडूचा कस लागतो. निर्णय मान्य केला आणि तो पुन्हा आपल्या ट्रेनिंग सेंटरमध्ये व्यायाम करायला गेला. 

लिली हा सर्वश्रेष्ठ वेगवान गोलंदाज आजही मान्यताप्राप्त आहे आणि त्यामागे त्याची विजिगिषु वृत्तीचा भाग फार महत्वाचा आहे. क्रिकेट मध्ये मेहनत तर सगळेच करत असतात, अपरंपार कष्ट घेतात परंतु अखेर तुम्ही मानसिकदृष्ट्या किती कणखर आहात, याला फार महत्व असते. १९६९/७० साली प्रकाशात आलेला लिली, तेंव्हा निव्वळ प्रचंड वेगाने आपली दहशत पसरवत होता. लक्षात घ्या, १९७१ मध्ये इंग्लंडने साऊथ आफ्रिकेची मालिका रद्द केली (बेसिल डी"ऑलिव्हेरा प्रकरण) आणि मग ब्रॅडमन यांनी ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध शेष विश्व अशी ऑस्ट्रेलियातच मालिका घ्यायचे ठरवले होते. याच मालिकेत, पर्थच्या खेळपट्टीवर पहिल्या इनिंगमध्ये लिलीने ८/२९ अशी जबरदस्त गोलंदाजी करून शेष विश्व संघाला नामशेष करून टाकले आणि जगभर आपल्या नावाची द्वाही फिरवली. खुद्द सोबर्सने त्याच्या गोलंदाजांची वाखाणणी केली होती आणि आता लिलीससमोर आपल्या कारकिर्दीचे महाद्वार उघडले होते आणि याच सुमारास पाठीचा त्रास उद्भला आणि लिलीला संघात स्थान मिळाले नाही. 

आयुष्यात लिलीला पुढे देखील तब्येतीचा त्रास सहन करावा लागला आणि त्या काळापुरते त्याचे क्रिकेट बंद ठेवावे लागले होते पण त्याची जिद्द इतकी कामाखार होती, सगळ्या व्याधींवर त्याने मात केली. आधुनिक औषधयोजना, ट्रेनिंग वगैरे सोबतीला होतेच पण मुळात मानसिकदृष्ट्या लिली विजिगिषु वृत्तीचाच होता. जेंव्हा पहिल्यांदा पाठीचा त्रास सहन करावा लागला तेंव्हा त्याने मनोमन कबूल  केले,यापुढे केवळ वेग, हे आपले हत्यार असणार नाही आणि त्याने आपल्या भात्यात कितीतरी नवनवीन अस्त्रे आणली आणि क्रिकेट जगतात, आपले नाव चिरस्मरणीय केले.आधुनिक क्रिकेटमध्ये शारीरिक दुखण्यातून बाहेर येणे मुळातच अवघड असते पण इथे तर लिली नुसताच सावरला नाही तर आपल्या नावाची दहशत पुढील १३,१४ वर्षे कायम राखली. हे अति अवघड काम. वेगवान गोलंदाजाला दुखापती होणे हे नित्याचेच असते कारण शारीरिक श्रमाची प्रचंड मागणी परंतु वेगवान गोलंदाजी करताना, बुद्धीचा योग्य वापर करून आपली कारकीर्द कशी जगन्मान्य करता येते, याचा लिलीने एक आदिनमुना लोकांसमोर ठेवला. 

आता आणखी थोडे विश्लेषण करायचे झाल्यास, सर्वात प्रथम त्याची चेंडू टाकायची शैली अभ्यासनीय होती. सहज, सोपी धाव होती. सरळ रेषेत धावत यायचा आणि शक्यतो क्रीझच्या जवळून चेंडू टाकायचा. याचा एक फायदा असा झाला, लिली चेंडू इनस्वीन्ग टाकत आणि की आउटस्विंग टाकत आहे, याचा प्रथमदर्शनी पत्ता लागायचा नाही. लिलीकडे दोन्ही स्विंग अप्रतिम होते आणि त्यातून त्याने अचूकतेवर मिळवलेले प्रभुत्व. चेंडू ऑफ स्टम्पच्या जरासा बाहेर किंवा ऑफ स्टंपवर टाकायचा. सर्वसाधारपणे वेगवान गोलंदाजी खेळताना, फलंदाज किंचित ऑफ स्टंपकडे shuffle होतो पण अशावेळेस चेंडूच्या दिशेत झालेला किंचित बदल, फलंदाजाला बावचळून टाकतो आणि तिथेच " caught Marsh bowled Lillee" ही क्रिकेटमधील अजरामर म्हण ख्यातकीर्त झाली. लिलीला त्यांचा विकेटकीपर मार्शची, तितकीच तुल्यबळ साथ मिळाली. अर्थात त्यावेळी स्लिपमध्ये चॅपल बंधू, रेडपाथ, स्टॅकपॉल सारखे असामान्य क्षेत्ररक्षक होते आणि त्यांनी देखील आपला वाटा उचलला होता. 

लिलीच्या बाबतीत, कारकिर्दीच्या सुरवातीलाच आयन चॅपल सारखा दुर्दम्य कर्णधार मिळाला. आयनचा आपल्या खेळाडूंवर पूर्ण विश्वास होता. एक प्रसंग आठवत आहे. ऑस्ट्रेलियातील मालिका, इंग्लंडबरोबरचा सामना. ऑस्ट्रेलियाने क्षेत्ररक्षण स्वीकारले होते. लिलीकडे चेंडू सोपवला होता. त्यासाठी आयन चॅपेलने ४ स्लिप, ३ गली, विकेटकीपर, १ लेग गली आणि १ फॉरवर्ड शॉर्ट लेग अशी क्षेत्ररचना ठेवली!! म्हणजे बघा, साऱ्या मैदानावर बाहेर कुणीही क्षेत्ररक्षकच नाही. गोलंदाजाला हे केव्हढे प्रचंड आव्हान होते. चेंडू ओव्हरपीच टाकायचाच नाही तसेच चेंडूची दिशा फक्त ऑफ स्टंप किंवा किंचित बाहेर अशीच ठेवायची. षटक संपले की अख्खी टीम दुसरीकडे क्षेत्ररक्षणासाठी जायची. अशी क्षेत्ररचना ना यापूर्वी आणि त्या नंतर कुणीही वापरली नाही. धाडसच झाले नाही. YouTube वर याचा व्हिडियो आहे.  

लिली प्रचंड आक्रमक गोलंदाज होता, धाडस अंगावर ओढवून घेणे त्याला मनापासून आवडायचे. कुण्या फलंदाजाने त्याला फोर किंवा सिक्सर मारली की तो मनापासून चवताळायचा, नजरेतून भयानक खुन्नस द्यायचा आणि फलंदाजाने आपल्या बॉलिंगवर आघात केला म्हणून त्याच आवेशात पुढील चेंडू टाकायचा. त्याने वेगवान गोलंदाजीची नवी परिभाषा तयार केली. सुदैवाने त्याला  त्यावेळेस,थॉमसन, गिलमोर आणि वोकर या ३ तितक्याच समर्थ वेगवान गोलंदाजांची साथ मिळाली. या चौकडीने जगात धुमाकूळ घातला होता. पुढे लॉइडने वेस्टइंडीजची जगप्रसिद्ध चौकडी तयार केली ( रॉबर्ट्स,होल्डिंग, गार्नर आणि क्रॉफ्ट) त्यामागे या चौकडीची पार्श्वभूमी होती. विशेषतः: इंग्लंडविरुद्ध तर ही चौकडी कायम दहशतवादीच ठरली. १९७५ ची ऑस्ट्रेलिया/ वेस्टइंडीज ही मालिका सुरु होण्याआधी, त्याची "विश्वविजेते" म्हणून भरपूर जाहिरात झाली होती. पहिला सामना ऑस्ट्रेलियाने जिंकला तर पर्थवरील सामना वेस्टइंडीजने डावाच्या फरकाने जिकून वचपा घेतला पण पुढील  सलग ४ सामने ऑस्ट्रेलियाने सहजपणे जिंकले आणि वेस्टइंडीज संघाची पूर्ण वाताहात केली आणि त्या कत्तलीमागे फार मोठा हात लिली/थॉमसन या जोडगोळीचा होता. काही प्रमाणात लॉइड आणि शेवटच्या २ सामन्यात विव रिचर्ड्सचा अपवाद  वगळता,सगळी फलंदाजी नामशेष झाली होती. लिली खरा खुलायचा,जेंव्हा त्याला आव्हान मिळायचे तेंव्हा आणि त्यासारख्या पारंपरिक शत्रूसमोर - इंग्लंडसमोर.  त्यावेळेस त्याच्या गोलंदाजीतील खरा विखार बाहेर यायचा. प्रसंगी मैदानावर दोन हात करायची त्याची तयारी असायची - आठवा मियांदाद आणि लिलीचा प्रसंग. परंतु समजा एखाद्या खेळाडूने त्याची गोलंदाजी फोडून काढली तर लगोलग दाद देण्याची खिलाडूवृत्ती देखील तशीच दिसायची. जे काही शत्रुत्व असेल ते मैदानावर पण एकदा का मैदान सोडले की हाच लिली त्या खेळाडूंबरोबर बियर प्यायला सहज बसत असे. 

त्यामुळे लिलीबरोबर त्यांचे संबंध कायम सौहार्दाचे राहिले आणि याचाच परिणाम म्हणून तामिळनाडूत साकारलेली MRF Pace Foundation ही संस्था. भारताला, श्रीनाथ पासून आजच्या बुमराह पर्यंत अव्याहतपणे मिळणारे वेगवान गोलंदाज. 

लिलीला आयुष्यात अनेक वेळा दुखापतींना सामोरे जायला लागले पण तरीही त्याने हार मानली नाही. सुरवातीला वेगावर नियंत्रण  ठेवले,पुढे, पुढे तर स्विंग कलेत असामान्य प्रभुत्व संपादन केले. याचा परिणाम असा झाला, लिली गोलंदाजी करीत आहे, हे बघितल्यावर समोरील फलंदाज देखील आपले संपूर्ण लक्ष्य स्थिरचित्ताने त्याच्या गोलंदाजीकडेच ठेवायचा. आजही क्रिकेटमधील असामान्य वेगवान गोलंदाजांची यादी लिलीच्या नावाशिवाय अपूर्णच राहते. लिलीच्या जवळपास १४ वर्षांच्या कारकिर्दीत त्याच्या जवळपास जाणारा एकच गोलंदाज निपजला - अँडी रॉबर्ट्स. आज जगातील सगळे तत्कालीन फलंदाज एकमुखाने  म्हणतात,या दोघांना तुलना नाही आणि पहिल्या नंबरवर हेच दोन गलंदाज विराजमान होऊ शकतात. इथे केवळ भयानक वेग हे कारण  नसून,बुद्धीवादी गोलंदाजी  हे आहे.  लिलीची गोलंदाजी कुणीच फोडून काढली नाही असे अजिबात म्हणता येणार नाही परंतु लिलीच्या गोलंदाजीवर कायम वर्चस्व गाजवले, असे कधीही घडले नाही एकाच शैलीत धावत येऊन slower one चेंडू  टाकणे,या कलेवर प्रभुत्व मिळवले जे आज मर्यादित षटकांच्या सामन्याचा प्रमुख अस्त्र ठरत आहे. 

१९७४/७५ च्या ऍशेस मालिकेत तर इंग्लंडच्या फॅलँडांनी लिली/थॉमसन जोडीची प्रचंड दहशत घेतली होती. त्यावेळी एक घोषवाक्यच ऑस्ट्रेलियात प्रसिद्ध होते - "Ashes to ashes, dust to dust, if Thomson don't get ya, Lillee must!!" मेलबर्नवरील जवळपास ८०,००० ते १,००,००० प्रेक्षक एकाच वेळी, एकाच सुरांत "लिली, लिली" असे ओरडायचे, त्या आरोळ्यांनीच बहुदा बरेचवेळा लिलीला विकेट्स मिळाल्या असाव्यात पण इतके प्रेम लाभणे, ही भाग्याची गोष्ट नाही का!! १९८४ साली, त्याला पुन्हा दुखापतींना सामोरे जायला लागले आणि त्याचवेळेस ग्रेग चॅपल देखील निवृत्ती स्वीकारायच्या मनस्थितीत होता. सिडनेच्या सामन्यानंतर ग्रेग चॅपल, रॉड मार्श आणि लिलीने एकत्रित निवृत्तीची घोषणा केली. 

लिलीच्या निवृत्तीने खऱ्या अर्थी जागतिक क्रिकेटमधील वेगवान गोलंदाजीची एक महान पर्व संपुष्टात आले.