हिंदी चित्रपट गीत - एक व्यापक दृष्टीकोन!!

हिंदी चित्रपट संगीत हे सर्वसामान्य लोकांना इतकी वर्षे आकर्षित करीत आहे, यात शंकाच नाही आणि दिवसेगणिक त्याची लोकप्रियता वाढत आहे. कालानुरूप प्रतवारी बदलत असते आणि गाण्याचा कार्यकारणभाव तसेच निर्मिती देखील बदल स्वीकारत असते. याचा परिणाम असा झाला, चित्रपट संगीताच्या लोकप्रियतेत कधीही खंड पडला नाही. हे संगीत साधे आहे, सर्वसमावेशक आहे, त्यात फार गुंतागुंत नाही (रागदारी संगीताच्या संदर्भात) ही आणि अशी आणखी अनेक कारणे, लोकप्रियतेची निदर्शक म्हणून मांडता येतील. परंतु, याचाच दुसरा भाग असा झाला, चित्रपट संगीताचा कधीही अभ्यासपूर्ण व्यासंग झाला नाही आणि ही एकूणच भारतीय संगीताच्या वाटचालीच्या मार्गातील उल्लेखनीय कमकुवत दुवा ठरू शकतो. आपल्याकडे पहिल्या पासून, हिंदी चित्रपट संगीता विषयी विलक्षण उदासीनता आढळते आणि ती अशी की, हे संगीत अजिबात अभ्यास करण्याच्या लायकीचे नाही किंवा तोंडात सुपारी चघळत ठेवावी इतपतच, या संगीताचा आस्वाद. त्यामुळे, या संगीताकडे कधीही गंभीरपणे लक्ष दिले गेले नाही. वास्तविक, ज्या संगीताने अखंड भारत बांधला गेला आहे, ते संगीत इतके दुर्लक्षित करण्याच्या लायकीचे आहे का? आणि लोकप्रियता हा फक्त "उथळ" निकष आहे, असे मानणे कितपत संय्युक्तिक ठरते? संगीताच्या ज्या ६ महत्वाच्या कोटी मानल्या जातात, त्यापैकी जनसंगीत ही कोटी नेहमीच दुर्लक्षित केली गेली आहे. कलेला जनाधार आवश्यक असतो आणि जिथे व्यापक प्रमाणावर जनाधार आहे, तिथेच अभ्यासाची वानवा आहे!! यात काही विसंगती आहे असे वाटत नाही का? या इथे, या संदर्भात दोन प्रश्न उपस्थित करणे आवश्यक ठरते. हिंदी चित्रपट संगीताचे स्वरूप काय? आणि कशा तऱ्हेचा अभ्यास फलदायी ठरेल? पहिल्या प्रश्नाचे उत्तर सरळ आहे. जे संगीत हिंदी चित्रपटासाठी रचले जाते, ते हिंदी चित्रपट संगीत!! आता, आपली अधिकृत भाषा हिंदी असल्याने आणि या भाषेला बऱ्यापैकी दीर्घ इतिहास असल्याने, या भाषेला अनेक उपभाषांनी समृद्ध केले आहे. उदाहरणार्थ, "मगधी","अवधी","ब्रज","राजस्थानी","पंजाबी","पहाडी" इत्यादी अनेक प्रादेशिक भाषांनी, या हिंदी भाषेत लक्षणीय भर टाकली आहे. त्यामुळे, हिंदी चित्रपट संगीत, देशाच्या अंतर्गत भागात देखील व्यापक प्रमाणावर पोहोचले आणि लोकप्रियतेला हातभार लागला. आता, हिंदी चित्रपट संगीताकडे गांभीर्याने बघणे अभ्यासकांना जमले नाही किंवा त्यांनी उत्साह दाखवला नाही याचे आणखी एक कारण बघणे योग्य ठरेल. इथे आणखी एक मुद्दा विचारार्थ घ्यावा लागेल. हिंदी चित्रपट संगीताच्या स्वरूपातील काही अंगभूत गुणधर्मामुळे त्यास बाजूला ठेवले जात आहे का? विविधता, लोकप्रियता इत्यादी कारणांखेरीज हिंदी चित्रपट संगीताचा विचार इतक्या कसोशीने करण्याचे महत्वाचे कारण म्हणजे सांगीत कल्पनांच्या अभिसरणातील त्यांची भूमिका. इथे दोन विचार गृहीत धरावे लागतील. या संगीतामुळे पसंत वा मान्य ध्वनी, आवाज, सादरीकरणाच्या लयी तसेच संगीताची योजना करण्याचे प्रसंग यांविषयी सार्वत्रिक प्रथा रूढ होऊ लागल्या आहेत. अर्थात हा भाग दोषी नाही पण याला दुसरी बाजू अशी आहे, अत्यंत बहुविध आणि पुष्कळ बाबतींत विचक्षण नसलेल्या श्रोते-प्रेक्षकांमुळे हिंदी चित्रपट संगीताचे स्वरूप ठरत असल्याने काही समान सांगीत बाबींचे व त्याच्या प्रभावांचे सर्वत्र वितरण होणे हा खरे निकृष्टाचा प्रसार अभावितपणे होतो. हा मुद्दा देखील विचारात घेणे जरुरीचे आहे. खरे म्हणजे भारतीय संगीत,, भारतीय जनसंगीत आणि चित्रपट संगीत, या तिघांनी पुरवलेल्या परिप्रेक्षांमधून हिंदी चित्रपट संगीताचा अर्थ लावला पाहिजे. म्हणजेच भारतीय संगीत -- भारतीय जनसंगीत -- भारतीय चित्रपटसंगीत -- हिंदी चित्रपटसंगीत -- हिंदी चित्रपटगीत अशी ती साखळी आहे. चित्रपटगीत - संगीताची तपासणी अधिक सहेतुक करणे जरुरीचे आहे आणि त्यासाठी आणखी काही पायाभूत आणि सांकल्पनिक कारणे आहेत. आपल्याला से आढळून येईल, विवश कारणामुळे चित्रपटीय संज्ञापन भाषिक संज्ञापनाप्रमाणेच राहणे अपरिहार्य आहे आणि हा विचार निश्चितपणे विचार करण्यायोग्य आहे. एक बाब इथे ध्यानात घ्यावीच लागेल. अनेकदा हिंदी चित्रातगीत आपली चित्रपट बाह्य मार्गक्रमणा इतक्या जोमदारपणे करतात की, चित्रपटाचे आवाहन म्हणजे चरित्ररेखांबरोबरचे प्रेक्षकांचे तादात्म्य वगैरे उपपट्टी खूप ताणून धरल्या तरच गीताच्या आकर्षणाचे काही प्रमणात स्पष्टीकरण देऊ शकतील. अजूनही चित्रपटसंगीताचे कार्य वेळ/जागा भरून काढण्याचे म्हणजे काहीसे दुय्यम स्वरूपाचे आहे असे मानण्याचा मोह अनेकांना होतो. दृश्य अवधान नॆहमी खंडित असते आणि म्हणून संगीत हवे असे प्रतिपादन केले जाते. पण त्याचबरोबर श्रव्य अवधानाची कालमर्यादा किती, हा प्रश्न विचारणे अनुचित ठरेल का? अवधानमर्यादा म्हणून ज्या २२ सेकंदाचा उल्लेख केला जातो तेवढ्या मर्यादेत किती श्रव्य अनुभूती आणि संगीत घेता येते" याला नेमके उत्तर काय? चित्रपटीय सांगीत आविष्कारात, भारतात काही महत्वाचे मुद्दे लक्षात घेणे जरुरीचे आहे. [१] गाण्याची चाल ही काही तालांच्या मात्रांपर्यंत जवळीक साधणारी असते. सबब ठराविक ताल जसे, दादरा,केरवा किंवा तीनताल सारखे ताल विपुल प्रमाणात उपयोगात आणले जातात. [२] गाण्याची चाल बांधताना अचानक नवीनच ध्वनी उपयोगात आणून गाण्याची खुमारी वाढवण्याची कलात्मकता ऐकण्यासारखी असते. काहीवेळा ज्याला "न-स्वरी" म्हणता येतील, अशा ध्वनीचा वापर करून चमत्कृती साधलेली दिसते. [३] गाण्यातील शब्दांचे अर्थ, आशयाला केंद्रित मानून मांडले जातात आणि त्यानुसार स्वररचनेचा भाव आणि पोत बदलला जातो. [४] चित्रपट गीत हे प्रामुख्याने सामान्य माणसांसाठी रचलेले असते आणि हा मुद्दा लक्षात ठेऊन, बऱ्याच वेळा स्वररचना ही सगळ्यांना गुणगुणता येईल अशी सहज, साधी बांधलेली असते, जेणेकरून पायाभूत प्रशिक्षण न घेणारे देखील गाणी मनातल्या मनात गुणगुणू शकतात आणि स्वरानंद घेऊ शकतात. [५] बऱ्याच वेळा चित्रपटात नृत्यगीतांचा समावेश असतो. अर्थात नृत्य म्हटले की त्याचे शास्त्र अवगत असणे क्रमप्राप्तच ठरते परंतु चित्रपट माध्य हे सर्वसामान्य लोकांसाठी देखील उपलब्ध असते, हे ध्यानात घेऊन, चित्रपटातील नृत्यगीते ही साधी असतात. त्यासाठी खास शिक्षण घ्यायची गरज नसते आणि अशा स्वररचना प्रामुख्याने तालाला केंद्रीभूत ठेऊन गीतांची बांधणी केली जाते. [६] चित्रपट गीते प्रामुख्याने मनोरंजनात्मक असतात जेणेकरून दैनंदिन विवंचनांपासून दूर जाता येईल. त्याचबरोबर, इथे बौद्धिक परिश्रम घेण्याची गरज भासू शकते. म्हणजेच चित्रपट गीत हे सर्वसामावेशक असते. ज्यांना ज्या प्रकारचे मनोरंजन हवे, त्याप्रकारे संगीताविष्कार मिळू शकतो. चित्रपट संगीताचे स्वरूप, कार्यपद्धती आणि मूल्यमापन नीटपणे करायचे झाल्यास, या ६ मुद्द्यांची जाण आवश्यक. हिंदी चित्रपटसंगीत विषयक आजच्या लिखाणात हा विवेक फारसा नसतो!! ही आजच्या काळाची गरज आहे कारण मूल्यमापन केल्याशिवाय, निर्मितीचा दर्जा ठरवणे अशक्य आणि मग सरधोपट वृत्ती बोकाळते. हिंदी चित्रपटसंगीत अशा वेगवेगळ्या पातळींवर उलगडून समजून घेणे आवश्यक आहे. वास्तविक बघता, चित्रपट कलेला "अभ्यासशाखा" म्हणून मान्यता मिळाली पण तरीदेखील ज्या चित्रपटात संगीत हा घटक अत्यावश्यक असतो, तो घटक "अभ्यासशाखा" म्हणून होत नाही, हे दुर्दैव म्हणायला लागेल.