"जवळ…. जवळ ये, पण सीमेचे भान असू दे
रात्र असो, पण पहाटही वेगळी दिसू दे
स्वरजुळणीतुनि एक गीत - तरी हवेच अंतर सात सुरांतून
इतुके आलो जवळ जवळ की जवळपणाचे झाले बंधन"
मंगेश पाडगांवकरांच्या या ओळी आपल्या आजच्या गाण्याच्या मतितार्थाशी जवळीक साधतात. अर्थात, गाण्यातील कविता आणि या ओळी, इतपतच संदर्भ आहे. चित्रपटातील गाण्याबाबत एक बाब नक्कीच मांडावीशी वाटते, गाण्याची चाल, पहिल्या मुखड्यातच मनात ठसली पाहिजे म्हणजे मग ते गाणे लक्षात राहण्यास मदत होते. अर्थात, चित्रपटातील संदर्भ, अभिनय, चित्रीकरण इत्यादी घटक मदतीला नेहमीच असतात तरीही गाणे म्हणून ऐकायला गेल्यास, मुखडा श्रवणीय असणे अत्यंत गरजेचे असते. "इशारो इशारो मे" या गाण्याबाबत हा अनुभव लगेच मिळतो.
सुरवातीचा आलाप (च) आपल्याला गाण्याच्या स्वररचनेची पार्श्वभूमी तयार करून देतो आणि तिथेच गाणे पहाडी रागावर आहे, हे कळून चुकते.
वास्तविक, कवितेत सुरवातीला "हाये" हा शब्द नाही परंतु आशा भोसले यांनी हा शब्द गाऊन, गाण्याची सुरवातच सुंदरपणे केली आहे. "हाये" या शब्दातून ऐकायला मिळणाऱ्या, आर्जव आणि मुग्ध भावना खरोखरच रमणीय आहेत. चित्रपट गाण्याच्या बाबतीत हा विशेष मांडण्यासारखा आहे. मुळात ३ ते ४ मिनिटांचा सगळा आविष्कार आणि त्यात(च) गायकी बसवायची आणि ती देखील शब्दांचा आशय जरादेखील न बिघडवता!! हे अजिबात सहज जमण्यासारखे नसते. गळा हुकमी तयार हवा पण त्यात सवयीचा रुक्षपणा बाजूला सारून उस्फूर्तता दर्शवायची!!
बता ये हुनर तुने सिखा कहां से
निगाहो निगाहो में जादू चलाना
मेरी जान सिखा है तुमने जहां से
इथे "इशारो इशारो" या शब्दातून जाणवणारा आशय आणि त्याची अभिव्यक्ती, आशा भोसले ज्याप्रकारे दाखवून देतात, ते खास ऐकण्यासारखेच आहे. मघाशी मी, "मुग्ध" हा शब्द वापरला आणि तीच भावना, हे शब्द गाताना आपण ऐकू शकतो. पुढील ओळीत "हुनर" शब्द देखील याच धर्तीवर ऐकावा लागेल. इथे "हुनर" हाच शब्द योग्य आहे आणि तोच शब्द कविता आणि गाण्याची खुमारी वाढवतो. गाताना किंचित आवाजात कंप घ्यायचा पण इतका नव्हे, जेणेकरून शब्दातील मार्दव नाहीसे होईल. खरतर सगळे गाणेच अतिशय मार्दवतेने गुंफलेले आहे. सुरवातीच्या आलापीत गाण्याची लय स्पष्ट होते आणि तीच लय, शेवटपर्यंत कायम राखली आहे आणि त्यायोगे मार्दव देखील!!
गाण्यात दीपचंदी ताल वापरला आहे, जो फारसा सुगम संगीतात वापरला जात नाही. एकतर १४ मात्रांचा ताल आहे आणि शक्यतो हा ताल ठुमरी किंवा गझल सारख्या उपशास्त्रीय संगीतासाठी वापरला जातो, जिथे लय अधिक दीर्घ असू शकते. परंतु या गाण्यात त्याचा वापर अतिशय खुबीदारपणे केलेला आहे. संगीतकार म्हणून ओ.पी.नैय्यर यांना निश्चित क्रेडिट द्यायलाच लागेल.
मेरे दिल को तुम भा गये, मेरी क्या थी इसमें खता
मुझे जिसने तडपा दिया, यही थी वो जालीम अदा
ये रांझा की बातें, ये मजनू के किस्से
अलग तो नहीं हैं मेरी दास्तां से
प्रत्येक संगीतकाराची स्वतः:ची अशी खास शैली असते आणि त्यानुरूप त्याच्या बहुतेक रचना आपल्याला त्या शैलीचाच पडताळा देत असतात. काही संगीतकार आपल्याच शैलीचे गुलाम झाले आहेत की काय? असा प्रश्न पडण्याइतपत शैलीच्या आहारी गेलेले दिसतात. जितकी तुमची कारकीर्द लांबते, दीर्घ होते त्या हिशेबात तुमची शैली बनत जाते, क्वचित विकसित देखील होते. ओ.पी. नैय्यर यांची गाणी ऐकताना आपल्याला हा अनुभव वारंवार येतो. पहिला अंतरा ऐकताना याची जाणीव प्रकर्षाने होते. ओळ सुरु होण्याआधी किंचित हुंकार घ्यायचा किंवा तासच आलाप घ्यायचा आणि लगेच काही ठराविक शब्दांवर जोर देऊन, आपली शैली प्रस्थापित करायचा आग्रह दिसतो. कधी कधीतरी हरकती देखील समान वाटाव्यात, इतके साम्य ऐकायला मिळते. "मेरे दिल को तुम भा गये" ही ओळ, या दृष्टीने ऐकावी. पुढे, "मुझे जिसने तडपा दिया" ही ओळ गाताना, संगीतकाराच्या शैलीचे प्रच्छन्न दर्शन होते.
इथे कुठलीही कमतरता दाखवण्याचा उद्देश नसून, स्वररचनेत आपली शैली कशी अनाहूतपणे असेल किंवा उद्मेखूनपणे असेल (या बाबत ठाम विधान करणे अशक्य) पण स्पष्टपणे दिसते, हेच दाखवून द्यायचे आहे. तसे बघितले तर या संगीतकाराने रूढार्थाने संगीत शिक्षण घेतले नव्हते पण याचा परिणाम असा झाला, रागाचा वापर करताना, रागालाच बाजूला सारणे त्यांना कधीही अवघड गेले नाही. या गाण्यात याचा पडताळा आपल्याला घेता येतो. पहाडी राग आहे पण रागाचे मूलभूत चलन आहे आणि पुढे चाल स्वतंत्रपणे विस्तारत जाते. चित्रपट संगीतासाठी रागदारी संगीताचा अभ्यास जरुरीचा आहे, हा निकष फार चुकीच्या पद्धतीने मांडला गेला आणि स्वीकृत केला गेला. असे असले तरी मधुर सुरावटी किंवा चलने याबाबतीत हा संगीतकार नि:संशय सर्जनशील होता. याबाबत आणखी एक विधान करता येईल, कोणताही रचनाकार रचनाप्रक्रियेत कधीही एकांगी असूच शकत नाही. या विचाराच्या पार्श्वभूमीवर पुढील रचना ऐकणे मनोरंजक ठरेल.
मोहब्बत जो करते हैं वो मोहब्बत जताते नहीं
धडकने अपने दिल की कभी, किसी को सुनाते नहीं
मजा क्या रहा जब के खुद कर दिया हो
मोहब्बत का इजहार अपनी जुबां से
आशा भोसले यांच्या गायकीबद्दल लिहायचे झाल्यास, कुणालाही हेवा वाटावा इतका चैतन्यपूर्ण, कंपविहीन असूनही भावपूर्ण, न घसरतात द्रुत लयीत फिरणारा, खालच्या आणि वरच्या तारतांवर सहज आविष्कारपूर्णतेने विहार करणारा आणि भरीव असूनही जनानी सौंदर्याने व लालित्याने युक्त असा आहे. सर्वात महत्वाचा भाग म्हणजे आवाजाचा पल्ला विस्तृत, तारता मर्यादा सहजपणे, वेगाने आणि अगदी गाण्याच्या आरंभी देखील घेणे, याबाबत तिच्याशी बरोबरी करणारा आवाज सापडणे जवळपास अशक्य आहे.
या गाण्याच्या संदर्भात बोलायचे झाल्यास, "मोहब्बत जो करते हैं" ही ओळ घ्यायच्या अधिक किंचित "हुंकार" आहे आणि हा स्वर, त्या आधी पार्श्वभागी सतारीच्या स्वरांचा शेवट जिथे होतो, त्या स्वराशी जुळवून घेतलेला आहे. आणि हाच "हुंकार" पुढे गायल्या गेलेल्या ओळीला वेगळे परिमाण देतो. मघाशी मी जे लिहिले, गीताच्या आरंभी देखील, स्वरांत आवश्यक तितके "वजन" आणायचे कौशल्य, त्याची प्रचिती इथे घेता येते.
"मजा क्या रहा जब के खुद कर दिया हो" ही ओळ जेंव्हा ऐकायला मिळते तेंव्हा. मी वरती शैलीचा जो उल्लेख केला आहे, त्याचे नेमके प्रत्यंतर ऐकायला मिळते.
माना के जान-ए-जहां लाखो में तुम एक हो
हमारी निगाहो की भी कुछ तो मगर दाद दो
बहारो को भी नाज जिस फुल पर था
वही फुल हमने चुना गुलसिता से"
रफी यांच्या गायनाबाबत देखील आपल्याला अशीच काही विधाने करता येतील. आवाजाचा पल्ला, भरीवपणा, मर्दानी जोमदारपणा, सुरेलपणा आणि लहान स्वरांशाचे सफाईदार गायन, ही खास वैशिष्ट्ये म्हणता येतील. "हमारी निगाहो की भी कुछ" ही ओळ गाताना आवाजातील जोमदारपणा आपल्या सहज लक्षात येईल आणि असे गाताना देखील, स्वरात कुठेही "कणखर"पणा येत नसून अत्यंत सुरेल गायन ऐकायला मिळते. ओळीच्या सुरवातीला घेतलेला सुरेलपणा, त्याच ताकदीने शेवटपर्यंत त्याच ताकदीने पेश करण्याचे कौशल्य खरोखरच वाखणणावे असेच आहे. बरेच गायक इथे घसरतात, हे इथे ध्यानात ठेवावे.
एकंदरीत बघता, चैतन्याने भारलेले तरीही कुठेही विसविशीत न होणारे असे गाणे ऐकल्याचे समाधान आपल्याला इथे मिळते. अर्थात हा अनुभव संगीतकार म्हणून ओ.पी. नैय्यर तसेच गायक म्हणून रफी आणि आशा भोसले यांच्या एकत्रित कारागिरीकडे जात, हे नि:संशय.
No comments:
Post a Comment