साऊथ आफ्रिका - खाद्यसंस्कृती

१९९४ साली मी प्रथम साऊथ आफ्रिकेत पाऊल टाकले तेंव्हा इथे १६ वर्षे काढीन अशी सुतराम कल्पना नव्हती. साधारणपणे ४,५ वर्षे काढून पुन्हा भारतात परतायचे. इतपत अपेक्षा होती. परंतु डर्बन विमानतळाचे पहिलेच दर्शन (त्यावेळी भारतातून थेट डर्बन अशी विमान सेवा होती, पुढे जोहान्सबर्गला सेवा सुरु झाली) आश्चर्यचकित करणारे होते आणि ते चित्र बऱ्याचपैकी तसेच शेवटपर्यंत राहिले. पीटरमेरित्झबर्ग इथे सुरवातीला भारतीय वंशाच्या लोकांशी ओळखी झाल्या. अर्थात ऑफिसमध्ये देखील बव्हंशी भारतीय वंशाचेच लोक नोकरीसाठी होते. सुरवातीला अर्थातच भारतातून आलेल्या लोंकांशी ओळख होणे, वाढणे क्रमप्राप्तच होते. त्यामुळे खाण्यापिण्याच्या सवयी फारशा बदलण्याची संधी नव्हती परंतु पुढे भारतीय वंशातील लोकांशी मैत्री झाली आणि त्यांच्या घरी जाण्याचे प्रसंग आले. वास्तविक, माझा देह तोपर्यंत भारतीय मसाल्यांवर पोसलेला होता आणि तिथल्या प्रत्येक पदार्थाची चव घेताना, भारतीय पदार्थाची चव कशी आहे, अशा तुलनेतच खाऊन बघितली. अधून मधून बाहेर हॉटेलमध्ये जात असे आणि मुद्दामून गोऱ्या लोकांच्या हॉटेलमध्ये जात असे. तिथले फिश किंवा चिकन, सुरवातीला खाताना चवीचा प्रश्न यायचा परंतु अशा हॉटेलमध्ये जाताना, ऑफिसमधील मित्र सोबत असायचे आणि त्यामुळे त्यांच्यासमोर चवीबद्दल कसे बोलायचे? हा संकोच असायचा. गोऱ्या लोकांच्या हॉटेलात चिकन सारखे पदार्थ, बव्हंशी मीठ आणि काळी मिरपूड, इतपतच मसाले लावलेले असायचे. अर्थात प्रथम, प्रथम खाताना, ते चिकन पचवणे काहीसे जड गेले. मनात सारखा हाच विचार यायचा, मी यांच्या देशात आलो आहे, तेंव्हा यांच्या अन्नावर टीका कशी करायची? हाच प्रकार मासे खाण्याबाबत व्हायचा. पुढे जसे भारतीय वंशाच्या लोकांच्या घरी जायचे प्रसंग आले तेंव्हा काहीशी मिळतीजुळती चव चाखयला मिळाली. तरीही मालवणी, कोकणी चवीचा प्रश्नच नव्हता. शाकाहारी पदार्थ याच चालीवर बनवलेले असायचे. चिकन उकळत्या पाण्यातून काढायचे, त्याला मीठ, मिरपूड लावायची आणि "चिकन करी" बनवताना, थोडे तिखट, हा;हळद आणि त्यांचा म्हणून खास बनवलेला मसाला घालून ते चिकन, तेलावर (तेल देखील अत्यंत माफक) शिजवायचे. मालवणी चवीला सोकावलेल्या अनिलला, हे चिकन बेचव वाटले तर काय नवल. पुढे मीच स्वतंत्र राहायला लागलो आणि बाजारातून आपले भारतीय मसाले आणले (प्रत्येक शहरात आता इंडियन स्टोअर असते आणि तिथे अप्रतिम भारतीय मसाले, डाळी, तांदूळ,पोळ्यांचे पीठ आणि जवळपास सगळेच भारतीय पदार्थ मिळतात). आपली चव डोळ्यासमोर ठेऊन चिकन बनवले आणि तेंव्हा ३,४ वर्षे तृषावलेला जीव शांत झाला. एव्हाना, मला लोकल पदार्थांची सवय झाली होती. पुढे Standerton सारख्या गावात नोकरी करताना, माझ्या हाताखाली, बरेच गोरे कामाला होते तसेच आमच्या बृवरीचा जनरल मॅनेजर - डेव्हिस, गोरा होता, त्याच्याशी माझी नाळ जुळली. दुपारच्या जेवणाला आम्ही एकत्र जेवायला बसत होतो. अधून मधून तो मला एखादा पदार्थ देत असे. मी केलेली उसळ देखील त्याला पहिल्या घासात अवघड झाली, इतकी की पाणी पिताना सुद्धा त्याला ठसका लागला होता. आपला "गरम मसाला" त्याच्या घशाखाली काही उतरला नाही. त्यामुळे मीच त्याने दिलेले पदार्थ खात होतो. तोपर्यंत साऊथ आफ्रिकेत ९,१० वर्षे झाली होती तरीही मी पूर्णपणे "साऊथ आफ्रिकन" होऊ शकलो नाही आणि याचे मुख्य कारण, माझी दरवर्षी भारतात यायची सवय!! १६ वर्षे साऊथ आफ्रिकेत होतो परंतु प्रत्येक वर्षी मुंबईला यायचा परिपाठ मी ठेवला होता. यात आर्थिक प्रश्न होते परंतु घरच्यांची भेट त्यापेक्षा महत्वाची असायची. डेव्हिस कडे मात्र मला गोऱ्या लोकांची खाद्यसंस्कृती व्यवस्थित समजली. पुढे त्याच्या घरी ख्रिसमस साठी गेलो असताना, त्याच्याकडे नकळत का होईना पण "बीफ" खाल्ले, इथेच त्याचवेळेस "टर्की"चा आस्वाद घेतला. इथे "तिखट" खायचे म्हणजे "पेरीपेरी" मसाला वापरायचा. अर्थात आपल्या भारताच्या तुलनेत हे तिखट अत्यंत मचूळ म्हणायला हवे. एक गंमत, मी जेंव्हा Standerton इथे नोकरीसाठी आलो तेंव्हा सुरवातीला कंपनीने मला एका गोऱ्या मुलीच्या खाणावळीत राहायची आणि जेवायची सोय केली होती. मीजवळपास ३ आठवडे तिथे राहिलो आणि अर्थातच तिच्याशी माझी चांगली ओळख झाली. तेंव्हा ती एका गोऱ्या पुरुषासोबत Live I Relation मध्ये रहात होती. पुढे मी घर घेतले आणि ती जागा सोडून दिली. आता इतकी चांगली ओळख आहे म्हणून एका रविवारी सकाळी, त्या दोघांना मी घरी जेवायला बोलावले. दोघेही गोरे म्हणून, मी बिर्याणी करताना, मसाला जरा जपूनच वापरला होता. त्यातून रविवार दुपारचे जेवण म्हणून घरात जास्तीच्या बियर बाटल्या आणून ठेवल्या होत्या. अर्थात जर का बिर्याणी झेपली नाही तर मासे तळायचे बाजूला ठेवले होते. दोघेही घरी आले आणि मी बियर कॅन्स उघडले आणि चियर्स सुरु झाले. थोड्या वेळाने टेबलावर बिर्याणी आणून ठेवली आणि पहिल्याच घासाला, त्या मुलीचा जीव टांगणीला लागला!! डोळ्यांत पाणी आले. लगेच मी फिश तळायला घेतले आणि तिचे जीव भांड्यात पडला!! तेंव्हा पासून मी कानाला खडा लावला, घरी कुणाही गोऱ्या व्यक्तीला किंवा पुढे काळ्या लोकांशी ओळख झाली, तेंव्हा त्यांना देखील घरी बोलावले नाही. भेट बाहेर, एकतर त्यांच्या घरी किंवा हॉटेलमध्ये. एकदा काळ्या मित्राच्या घरी जायचा प्रसंग आला. आमंत्रण नाकारणे अशक्य होते. साऊथ आफ्रिकेत, घरी आल्यावर चहा, कॉफी विचारण्याऐवजी ड्रिंक्स विचारले जाते, विशेषतः शनिवार किंवा रविवार असेल तर अधिकच आग्रह केला जातो. म्हटले तर तिथे चिकन केले होते पण त्यांचे मसाले इतके "उग्र" असतात की ताटात घ्यायच्या आधीच वासाने नाक दरवळून गेले!! केवळ मित्राचा मान राखायचा म्हणून मी ते चिकन थोडेसे खाल्ले पण त्यांनी कुठला मसाला वापरला, हे विचारायचे धाडस मात्र झाले नाही. पुन्हा म्हणून काळ्या मित्रांच्या घरी जायचा प्रसंग आला नाही, मी आणू दिला नाही. आता या देशाची खाद्यसंस्कृती काय? असा जर प्रश्न उभा राहिला तर बहुतांशी अमेरिकन हॉटेलकडे बोट दाखवायला लागेल. शनिवार सकाळ, शनिवार तर, रविवार सकाळ, या वेळा बव्हंशी साऊथ आफ्रिकेने अशा हॉटेल्ससाठी राखून ठेवलेल्या असतात!! केवळ मॉलमधील हॉटेल्स नसून बाहेरील हॉटेल्स तुडुंब भरलेली असतात. ड्रिंक्स हा टेबल मॅनर्स म्हणून गणला जातो आणि मग त्यासोबत, फ्रेंच फ्राइज!! पुढे मग मेन कोर्स. हे सगळे करण्यात एकत्र दुपार होते किंवा रात्र पसरते. बीफ तर घासाघासाला लागते. बदल म्हणून कधी तरी पोर्क, हॅम्स किंवा फिश. गोरे काय किंवा काळे काय, यांच्या घरातील स्वयंपाक घरे चकाचक असतात, कारण घरी फारसे काही करायचे नसते. यांचे दुपारचे जेवण म्हणजे सॅन्डविच आणि ते देखील "कोल्ड मीट" आणि मेयोनीज बरोबर. इथले लोकं मेयोनीज प्रचंड प्रमाणात खातात. मग ते सॅन्डविचमध्ये असते किंवा सॅलडमध्ये असते. कधी कधी तर दोन पावाच्या मध्ये फक्त मेयोनीज घालून खातात. यांच्या आयुष्यातून पाव वगळला, तर हे लोकं कसे जगातील? हा प्रश्नच आहे, इतका पाव हा त्यांच्या आयुष्याचा अविभाज्य भाग आहे. अर्थात इथे असंख्य प्रकारचे पाव मिळतात. पाव आणि पेस्ट्रीज, याच्यावर हा देश अवलंबून आहे. पुढे मी देखील पावाला चटावलो होतो. विशेषतः गार्लिक बटर सह पावाचा रोल खाणे, हा आनंद असायचा. मॉलमधील "पिक एन पे" सारख्या अवाढव्य दुकानात गेलो की कुठला पाव घ्यायचा? या प्रश्नावर मती गुंग व्हायची. मग, मागील आठवड्यात कुठला घेतला होता, हे आठवून मग यावेळच्या पावाची निवड व्हायची. साऊथ आफ्रिकेत मी १६ वर्षे काढली खरी पण तिथल्या खाद्यसंस्कृतीपेक्षा मला तिथली मद्यसंस्कृती अधिक भावली!! विशेषतः "कॉकटेल्स" तर इतक्या विविध प्रकारची मिळतात की मन दि:ढमूढ व्हायचे!! केवळ कॉकटेल्स नव्हे तर निरनिराळ्या चवीच्या बियर्स तिथे मिळायच्या. आज भारतायेईन, १२ वर्षे व्हायला आली आणि ही संस्कृती मात्र मी फार "मिस" करतो.